समयको यात्रामा उदाउनु र अस्ताउनुलाई स्वभाविक मान्नुपर्दाेरहेछ । कसैलाई ल्याउने र कसैलाई लैजाने पनि समयकै खेल रहेछ । यस्तै समयको खेलमा साहित्यिक पत्रकारिताले पनि ठूलै छलाङ्ग मारिसकेको छ । आजको समय विज्ञान र प्रविधिको संसार बनेको छ, यसलाई सबैले स्वीकार्नैपर्छ । र यहि समयको खेलमा साहित्यलाई पनि प्रविधिले कतै न कतैबाट प्रभाव पारेको सत्य हो । श्रब्य, दृश्य र पाठ्य माध्यमहरुले आफू“लाई होडबाजीमा उतारेका छन् वर्तमानमा । आखिर, यस्तै होडबाजी र प्रविधिको उच्च विकासले वर्तमानको पत्रकारिताको ‘गुरु’ साहित्यिक पत्रकारिता यसैमा च्यापिएर, थिचिएर मूलधारमा नबगी पाखो परेको तीतो सत्य आज हामी सबैका सामु छर्लङ्ग छ । आजको बढ्दो व्यावसायिक पत्रकारिताको विकासक्रम र झागि“दो बजारले साहित्यिक पत्रकारिताको शताब्दीऔंको इतिहासलाई पाखो लगाएको यथार्थलाई जति नै नकार्न खोजे पनि सम्भव छैन । त्यसका लागि ‘व्यावसायिक पत्रकारिता’ र ‘साहित्यिक पत्रकारिता’ बीचको वर्तमान खाडललाई नै बलियो र स्पष्ट प्रमाणका रुपमा पेश गर्न सकिन्छ ।
नेपालमा पत्रकारिता ‘साहित्यिक पत्रकारिता’बाटै थलनी भएको इतिहास छ । नेपाली पृष्ठभूमिमा उभिएको वर्तमानको विकसित पत्रकारिताको पाटोलाई केलाउ“दा ‘साहित्यिक पत्रकारिता’लाई समग्र पत्रकारिताको जगका रुपमा रहेको सत्यलाई स्वीकार गर्नैपर्दछ । वि.सं. १९५८ देखि प्राराम्भ भएको खबरपत्रिका ‘गोरखापत्र’को प्रकाशन शुरु हुनु भन्दा पहिले अर्थात्, वि.सं. १९५५ देखि ‘सुधासागर’को प्रकाशन शुरु भइसकको थियो नेपालमा । त्यसबेला सुधासागरले आफ“ू बा“च्नको लागि र साहित्यिक भोक मेटाउनका लागि धेर–थोर योग्दान पु¥याएको देखिन्छ । त्यसपछि गोरखापत्रले नै सरकारी मुखपत्रका रुपमा भए पनि खबर पत्रिका र साहित्यिक पत्रिका दुवैको भूमिका खेल्दै आएको हो धेरैपछिसम्म । ९० सालभन्दा अगाडिका साहित्यिक पत्रपत्रिकाहरुको ठूलो र लामो योगदान नदेखिए पनि ‘शारदा’को प्रकाशनपछि नेपालको साहित्यिक पत्रकारिताले लामो फड्को मारेको देखिन्छ । यसको अर्थ शारदाको प्रकाशन यात्रा छाटो तर अत्यन्तै महत्वपूर्ण र उल्लेख्य थियो ।
वि.सं: १९९१ देखि नेपालमा साहित्यिक पत्रकारिताको स्पष्ट अध्याय थलानी भएको हो शारदामार्फत । त्यतिबेला शारदा र ‘रुपरेखा’ले आफ“ूलाई जति समयसम्म बचाउ“न सके, त्यतिबेला पाठक, र लेखकहरुको माया र सद्भाव निरन्तर पाइरहे । पूराना चिजहरुको महत्व घट्दै जानु र नया“ चिजहरुको लोकप्रियता बढ्दै जानुलाई अस्वभाविक नमानिए पनि हुन्छ । तात्कालिन राणा शासनकालमा समाचार लेखिनु र छापिनु कठिन काम भएकाले त्यसतर्फ कोही, कसैले उल्लेख्य प्रयास नगरेकाले पनि साहित्यिक पत्रकारिता अगाडि आएको सा“चो हो । त्यतिबेला नेपालमा संस्थागत रुपबाट कुुनै पत्रिका प्रकाशन नभए पनि विदेशमा भने नेपालीहरुले साहित्यिक पत्रिकाको प्रकाशन गर्न थालिसकेका थिए । रुपरेखा नआउञ्जेल साहित्यिक पत्रकारिताको क्षेत्रमा शारदाको नै एकछत्र प्रभुत्व रह्यो । त्यतिबेला ‘प्रगति’, ‘इन्द्रेणी’ लगायतका केहि पत्रिकाहरु पनि साहित्यक पत्रकारिताको फा“टमा देखिए । तिनीहरुले पनि साहित्यिक पत्रकारिताको संस्थागत विकास र समृद्धिका लागि थोरै नै भए पनि भूमिका खेले र विस्तारै पाखो लागे ।
समयको केही अन्तरालसम्म शारदाले राम्रै आधारशिला तयार पारेको पाइन्छ । पछि शारदाको प्रकाशन बन्द भएपछि रुपरेखाले अर्काे लामो फड्को मारेको हो । त्यसैताको साहित्यिक पत्रकारिता जुन अवस्थाबाट गुज्रिरहेको भएपनि रचनाहरु भने स्तरीय आकृतिमा आउन थाले । एक बेलामा शारदापछि रुपरेखाको बेग्लै प्रभाव रह्यो । असहज अवस्थामा पनि त्यसबेलामा रुपरेखाले राणाहरुको पञ्चायत विरोधी थुप्रै विचार र शिल्पका उत्कृष्ट रचनाहरुलाई प्रकाशन गर्न सफल भयो । त्यसबेलाका नेपालका साहित्यिक हस्ती मानिने मोहन कोइराला, पारिजात, भूपि शेरचन जस्ता प्रखर लेखकहरुको राष्ट्रिय स्तरमा रुपरेखाले नै परिचय स्थापित गराएको हो । त्यस पुस्तापछिका अन्य कवि, लेखकहरुलाई बाहिर निकाल्ने काम पनि रुपरेखाले नै गरेको हो ।
त्यसबेलामा रुपरेखा जुन आकारमा अगाडि आयो, त्यसको जग भने शारदाले नै तयार पारेको चाहीं यथार्थ हो । त्यो कालखण्डमा अन्य पत्रिकाहरु पनि नआएका भने होइनन् । तर, लामो प्रभाव भने रुपरेखाकै रहिरह्यो । अझ महत्वपूर्ण कुरँ त नेपाली साहित्यका सर्वाधिक चर्चित र लोकप्रिय रचनाहरु रुपरेखाले नै छापेको देखिन्छ । २० देखि ४० को दशक बीचका स्थापित र ख्यति कमाउने कवि, लेखकहरु रुपरेखाबाटै जन्मेका हुन् । तात्कालिन समय बिना लगनशीलता, त्याग र कटिवद्धता बिना पत्रिकालाई स्थापित र निरन्तर गराउन असम्भव प्रायः रहेकाले रुपरेखाको अत्यन्तै ठूलो योगदान देखिन्छ । तर, सरकारी स्तरबाट प्रकाशन हुने, भइरहेका पत्रिकाहरुले निजी क्षेत्रबाट प्रकाशन भएका र भइरहेका पत्रिकाहरुलाई उछिनीइरहेको यथार्थ हो । तसर्थ, समयको त्यो कालखण्डमा जे, जति साहित्यिक पत्रकारिताको संस्थागत विकास हुन सक्यो त्ससको सोझो श्र्रेय मूलतः शारदा र रुपरेखालाई जानेमा दुईमत छैन ।
आजको समय सञ्चारको समय बनेको छ । प्रविधीमा भएको उच्च र तीब्र विकासले आज हरेक कुरालाई समय भन्दा अघिल्लतिर धकेल्न खोज्दैछ । उतिबेला शारदा र रुपरेखा जे, जसरी चलेर आफ्नो एउटा इतिहास बनाए, त्यो विश्लेष्ण र हिसाब–किताबकै पाटो बन्ला । तर, यतिबेला सरकारी तहबाट चल्ने पत्रिका र निजी लगानीबाट चल्ने पत्रिकाहरु बीचको दुरी र खाडल चाही“ वहसकै विषय बन्नुपर्छ । आज गोरखापत्र संस्थानले ‘मधुपर्क’ लाई धानेको छ । साझा प्रकाशनले ‘गरिमा’ लाई धानेको छ । प्रज्ञा प्रतिष्ठानले अनियमित रुपमै भएपनि सरकारी बजेटमा केही प्रकाशनहरुलाई निरन्तरता दिइरहेको छ । निजी लगानीबाट चल्ने केही पत्रिकाहरुले जेनतेन धुकधुकी धानेको अवस्था छ । पछिल्लो दशकलाई हेर्ने हो भने देशका कुनाकुनाबाट लघु, हवाइ पत्रिकाहरुको बाढी नै चल्यो । तीमध्ये केहीले साहित्यिक पत्रकारितालाई धेरै–थोरै योग्दान पुर्याए । नियन्त्रण भन्दा बाहिर गएका धेरै पत्रिकाले नेपाली साहित्यको भइरहेको स्तरलाई खस्काए । निजी क्षेत्रका प्रकाशनहरु प्रशस्तै देखिए, देखिदैंछन् । केहिले राम्रै सङ्केत देखाइरहेका छन् । धेरैको भविष्य सुखद् देखिन्न । किन्तु, यो रहरको बाढी हो ।
खास गरी व्यवस्थित नभएकाले नै शारदा र रुपरेखा बन्द हुन पुगेका हुन् । अन्य प्रकाशनहरु मुठ्ठीभर सम्पादकहरुले बोक्न छाडेपछि टुङ्गिएको सत्य हो । यसको मूल कारण भनेकै सरकारी लगानी र निजी क्षेत्रको लगानी बीचको गहिरो खाडलको परिणाम हो । आशातीत रुपमा साहित्यिक पत्रकारिताले प्रगति हा“सिल गर्न नसक्नु र संस्थागत विकासको बाटो समात्न नसक्नुको मूल कारण निजी लगानी र सरकारी लगानी बीचको परिणती नै हो । अर्थात्, निजी क्षेत्रबाट चल्ने खबरपत्रिका र मनोरञ्जनपूर्ण पत्रिकाहरुले पूरै पत्रकारिताको बजार कब्जा गर्न खोजिरहेको यो अवस्थामा साहित्यिक पत्रकारितामा सरकारी लगानी पर्याप्त नहुनु नै हो पंक्तिकारको निचोड हो । त्यसै पनि नेपालको वर्तमान आम पत्रकारिता जगत् आफैंमा समस्याहरुले ग्रस्त छ । अर्कातर्फ, यहा“को पत्रकारिता मर्यादित र अनुशासित हुन सकेको छैन् । राष्ट्रिय पत्रकारिता मूलधार भन्दा बाहिर बगिरहेको छ । सिङ्गो पत्रकारिता क्षेत्र नै आम समस्याहरुले जकडिएको अवस्थामा नीतिगत सुधार र उचित व्यावस्थापनतर्फ राज्यले ध्यान पु¥याउन नसक्नु सबैभन्दा ठूलो दुर्भाग्य हो ।
वर्तमानमा मिनेट–मिनेटको समय विभाजित भइरहेको छ । आज साहित्यिक पत्रिकाहरुको धुकधुकी थाम्न पनि ठूलै संघर्ष गर्नुपरेको अवस्था छ । हिजोको सिङ्गै नेपालको पत्रकारिताले आज सर्लक्कै कोल्टे फेरेको छ । साहित्यिक पत्रकारिताले तयार पारेको भूगोलबाट फस्टाएको आजको खबर पत्रकारिता उद्योगकै आकारबाट फस्टाउनुको देन साहित्यिक पत्रकारितालाई जाने कुरामा दुई मत छैन । तर, आज समय परिवर्तन भएको छ । साहित्यिक पत्रकारिता ‘धाराशायी’ बन्दै गइरहेको छ भने व्यावसायिक पत्रकारिता उद्योगकै रुपमा विकसित हु“दै गइरहेको छ । यसो हुनु त राम्रै पक्ष हो । तर, व्यावसायिक पत्रकारिताको तुलनामा साहित्यिक पत्रकारिता उन्नतिको पथमा निस्कन सकेन भन्ने चिन्ता चैं ठूलो हो । नाफामुखी पत्रकारितामा सबैले लागनी गर्छन् तर, साहित्यिक क्षेत्रमा जोकोहीले लागनी गर्न गाह्रो मान्ने गरेको पाइन्छ । तात्कालिन समयमा पाठक मात्रै हुनु पनि ज्यादै महत्वपूर्ण कुरा थियो तर, आज त्यही पाठक पनि हुनुपरेको छ, श्र्रोता पनि हुनुपरेको छ अनि दर्शक पनि । मुस्किल छ समयस“ग तालमेल गर्न । भ्याइ–नभ्याइ छ युगनिर्देश भएर हिड्न । समय अझै बढि कठिन र चुनौतिपूर्ण हु“दै गइरहेको छ ।
यो समयमा रङ्गीन, सस्तो र मनोरञ्जनपूर्ण पत्रकारिताले मिनेट–मिनेटमा साहित्यिक पत्रिकामाथि गतिलो प्रहार गरिरहेको छ । यसका लाागि दैनिक, साप्ताहिक, पाक्षिक, मासिक लगायतका अन्य झिल्के र रङ्गीन पत्रिकाहरुले पूरै विज्ञापनको ठूलो हिस्सामाथि प्रभुत्व जमाइरहेका बेला साहित्यिक पत्रिकाहरुमा ‘ओखति’ नै हुन्छ भन्दा पनि विज्ञापन पाउन नसकिने सत्यलाई नै समस्याको एक प्रतिनिधीका रुपमा लिन सकिन्छ । यो नै वर्तमान साहित्यिक पत्रकारिताको दुर्दशाको एउटा टड्कारो उदाहरण हो । आजको साहित्यक पत्रकारिता र उद्योगन्मोख हु“दै गइरहेको पत्रकारिता बीचको दुरी पनि यहि नै हो । मूलतः व्यावसायिक पत्रकारिता र साहित्यिक पत्रकारितामाथि राज्यले हेर्ने दृष्टिकोण र गर्ने सौतेलो व्यावहार आफैंमा खेदजनक छ । फलस्वरुपः साहित्यिक पत्रकारिताको पाटो त्यसै पनि उज्यलो हुन सकेको छैन, यो अझै दुखद् छ । यस बाहेक बाहिर देखिनेगरी आएका नीतिगत त्रुटि र अन्य प्राविधिक त्रुटिहरुलाई पनि राज्यको तहबाटै सुधार्न र व्यवस्थित गर्नेतर्फ उचित कदम चाल्न नसक्नुले राज्यको उपस्थितीमाथि बग्रेल्ती प्रश्न तेस्र्यादिएको छ ।
छापा पत्रकारिताले प्रभुत्व जमाएको वर्तमानको समयमा व्यावसायिक बन्दै गइरहेका क्षेत्रीय र राष्ट्रिय स्तरका पत्रिकाहरुले पनि साहित्यिक खुराकलाई उचित स्थान नदिइरहेको कटु अवस्थालाई अस्वीकार गर्ने चेष्टा नगर्दा हुन्छ कसैले पनि । अन्यथा, नेपाली साहित्यका लागि आफ्नो पत्रिकामा एकै पेज पनि छुट्याउन नसक्नेहरुले नेपालमा साहित्यिक पत्रकारिता फस्टाउन सकेन भन्दै आफ्नो पत्रिकामा चिन्ताको सम्पादकीय लेख्दैमा कुनै टेवा पुग्ने छैन । यो समयमा अब निजी लगानीबाट साहित्यिक पत्रकारितालाई जोगाउन सकिदै“न, यसका लागि सरकारी क्षेत्रबाट बलियो लगानीको शरुवात हुन अति नै आवश्यक छ । व्यक्तिको होस्टेमा सरकारले पनि हैंसे थप्नु वर्तमानको आवश्यकता हो । यसो हुन सकेको अवस्थामा नेपालमा साहित्यिक पत्रकारिताको भूमिलाई अझै बढि फराकिलो र मलिलो बनाउन सकिन्छ । तसर्थ, समयमै यसतर्फ सबैको ध्यान तानिन आवश्यक छ । नेपाली साहित्यिक पत्रकारितामा खड्किरहेको यो अभावलाई टार्ने उचित सम्बोधन वर्तमानको आवश्यकता हो । अन्यथा, साहित्यिक पत्रकारिताको संस्थागत विकासको बाटो अवरुद्ध हुन पुग्नेछ र बा“की रहेको थोरै ‘उज्यालो’ पनि स्वतः सकिएर जानेछ ।
