नेपाली प्रगतिशील साहित्यिक पत्रकारिता : एक चर्चा - विजय चालिसे

साहित्यिक पत्रकारिताको विश्वसन्दर्भ 

आधुनिक पत्रकारिताको अवधारणा नै पश्चिमबाट आएकोले साहित्यिक वा अन्य विषयगत पत्रिकाको अर्थ पनि अङ्ग्रेजीको म्यागाजिनकै अर्थमा खोज्नु पर्ने हुन्छ । इन्साइक्लोपिडिया एन्कार्टाले समाचार, लेख, कविता, कथा वा अन्य प्रकारका लेखन समाविष्ट निश्चित समयमा नियमित प्रकाशित हुने प्रकाशनलाई आवधिक प्रकाशन वा म्यागाजिन भनेको देखिन्छ । यो स्वरूप–संरचनाका हिसाबले पनि समाचारपत्रभन्दा भिन्न हुन्छ । अधिकांश अखबारले समाचारलाई प्राथमिकता दिन्छन्, आवधिक प्रकाशनका पत्रिकाले विशेष प्रकारका घटना र समाचारको विश्लेषणपरक सामग्रीलाई आफ्नो प्राथमिकतामा राख्दछन् । यो विशिष्ट उद्देश्यभित्र सामग्रीहरूको सन्तुलित समायोजनलाई ध्यान दिइन्छ । सन् १९९०को दशकयता इण्टरनेटको विकासले अखबार र आवधिक प्रकाशनको यो संरचनागत स्वरूपमा भने ज्यादै झिनो मात्र अन्तर देखिन थालेको छ । 

पश्चिमी पत्रिकाको विकास हेर्ने हो भने जर्मनीको एर्वाबाउलिक मोनाथ्स (१६६३–६८)वा मासिक छलफल (भ्चदबगष्अिजभ ःयलबतजक(ग्लतभचचभमगलनभल०, फ्रान्सेली जर्नल डेस स्काभान्स १६६५ (व्यगचलब िमभक क्अबखबल), र अङ्ग्रेजी रोयल सोसायटी अफ लण्डनको फिलोसफिकल ट्रान्ज्याक्सन १९६५ (एजष्यिकयउजष्अब ित्चबलकबअतष्यलक) आदि प्रारम्भिक समयका पत्रिकाले सामान्यतया कला, साहित्य, दर्शन, र विज्ञान विषयमा निबन्धहरूको प्रकाशन गर्ने गरेको उल्लेख पाइन्छ । अठारांैं शताब्दीका आवधिक प्रकाशनहरूमा बेलायतबाट प्रकाशित ट्याट्लर (१७०९–११), द स्पेक्टेटर (१७११–१२), ¥याम्बलर (१७५०–५२), र स्यामुल जोन्सनद्वारा स्थापित द आइडलर (१७५८–१७६०) आदि निबन्ध विषयक सर्वाधिक प्रसिद्ध पत्रिका मानिन्छन् । अठारौं शताब्दीको उत्तरार्धतिर फ्रान्स र जर्मनीका आवधिक प्रकाशनहरूले सम्बन्धित समाचारका रूपमा सामान्य जानकारी पनि दिनथाले । तीमध्ये लामो समयसम्म प्रकाशित जर्मनीको प्रसिद्ध अल्जेमेइन लिटरेचर जाइटुङ वा जनरल लिटरेरी न्युज (१७८५–१८४९) नवीन साहित्यिक विचारसँग सम्ब्न्धित मान्थ्यिो ।

मनोरञ्जनका विविध समग्रीयुक्त आधुनिक संसारको पहिलो आवधिक पत्रिका अङ्ग्रेजीको द जेण्टलम्यान्स म्यागेजिन (१७३१–१९०७) देखि यस्ता आवधिक प्रकाशनमा म्यागाजिन शब्दको प्रयोग हुनथाल्यो । यस पत्रिकामा राजनीतिक विवाद, निबन्ध, कथा, कविता आदि समावेश गरिन्थे । यो त्यस समयको अत्यन्तै प्रभावशाली प्रकाशन थियो । अमेरिकी राजनेता तथा वैज्ञानिक बेञ्जामिन फ्र्याङ्कलिनले स्थापना गरेका जनरल म्यागाजिन र हिस्टोरिकल क्रोनिकल तथा अमेरिकी मुद्रण उद्योगी एण्ड्र्यु ब्राडफोर्डले स्थापना गरेका दुई पत्रिकाको आदर्श नमुना बेलायतको त्यही द जेण्टलम्यान्स म्यागाजिन भएको उल्लेख पाइन्छ । सन् १९४१मा प्रकाशित ती दुबै प्रतिद्वन्दी पत्रिका केही महिनाभन्दा बढी भने चल्न सकेनन् । तर पनि अमेरिकी म्यागाजिनको इतिहासमा प्रथम वास्तविक अमेरिकी म्यगेजिन तिनै दुई मानिन्छन् ।

उन्नाईसौं शताब्दीको युरोपमा ग्राहम्स म्यागाजिन (१८२६–१८५८), र सदर्न लिटरेरी म्यासेन्जर (१८३४–१८६४)जस्ता गम्भीर प्रकारका मासिक र त्रैमासिक साहित्यिक रिभ्युहरू प्रकाशनमा आए । यी दुबै पत्रिकामा लेखक र समालोचकका रुपमा एडगर एलेन पोको संलग्नता थियो । त्यस्तै न्यु इङ्गल्याण्ड ट्रान्सिडेण्टलिष्टहरूको जर्नलका रूपमा प्रकाशित द डायल (१८४०–१८४४) अर्को प्रसिद्ध प्रकाशन मानिन्थ्यो । सुरुमा यसको सम्पादनमा मार्गरेट फुलरको संलग्न रहे पनि पछि राल्फ वाल्डो इमर्सनजस्ता प्रख्यात लेखक–साहित्यकारले यसको सम्पादन गरेको पाइन्छ । उन्नाईसौं शताब्दीको उत्तराद्र्धमा आएर पत्रिकाहरू सचित्र हुन थाले । साजसज्जामा विशेष ध्यान दिन थालियो । त्यही समयको पञ्च नामक साप्ताहिक बृटिश पत्रिकाले लेख र व्यङ्ग्यचित्रका माध्यमबाट प्रवाह हुने विचारोत्तेजक तथा बुद्धिमत्तापूर्ण  अभिव्यक्तिका लागि प्रसिद्ध पायो । यसको अनुकरण जर्मनी र अमेरिकाका पछिल्ला प्रसिद्ध प्रकाशन सिम्प्लिसिसिमस (१८९६–१९४४; १९५६–१९६७) र द न्युयोर्कर ( १९२५) ले गरे ।

उन्नाईसौं शताब्दीमा चित्रसज्जा र छपाइ सुविधामा भएको विकास तथा सुधारले युरोप र विशेषतः अमेरिकामा बहुप्रसारको युग प्रारम्भ ग¥यो । फलतः सुरूचिपूर्ण साजसज्जा र  स्तरीय उत्पादनयुक्त पत्रिकाको प्रकाशन तथा पाठक सङ्ख्या र प्रकारमा समेत निकै बृद्धि भयो । यो क्षेत्रमा अमेरिकी मासिक हार्पर म्यागाजिनले अभूतपूर्व क्रान्ति ल्याइदियो । त्यसको लगत्तै सचित्र म्यगाजिनको सर्वाधिक सफल उदारहरण तथा हार्परको प्रतिद्वन्दीका रूपमा सेन्चुरी (१८८१–१९३०) र स्क्राइबर्स म्यागाजिन (१८८७–१९३९) देखा परे । विलियम डिन हावेलजस्ता प्रख्यात लेखक–समालोचकद्वारा सम्पादित द एटलाण्टिक (१८५७) मूलतः साहित्यिक पत्रिकाको रूपमा प्रख्यात भयो । सुरुमा द एटलाण्टिक मन्थ्लीका नाउँमा प्रकाशित हुँदै आएको यो पत्रिका अहिलेसम्मै निरन्तर प्रकाशित भइरहेको छ । बीसौं शताब्दीको प्रारम्भतिर स्मार्ट सेट (१९००–१९३०), भ्यानिटी फेयर (१९१३–१९३६), अमेरिकन मर्करी (१९२४–१९५१) जस्ता अरु विशेषप्रकारका साहित्यिक स्वाद दिने विभिन्न म्यागाजिनहरू प्रकाशनमा आए । अमेरिकी मर्करीको सम्पादन प्रसिद्ध समालोचक एच.एल. मेन्केन तथा जर्ज जिन नाथनले गर्थे ।

त्यसैबीच बीसौं शताब्दीको पूर्वाद्र्धभरि नै कथित साना पत्रिकाहरूको प्रकाशनले साहित्यकोे विकासमा निकै सघाउ पु¥यायो । आकारमा साना र सीमित पाठकका लागि प्रयोगात्मक लेखनलाई प्राथमिकता दिने यस्ता पत्रिकाहरूमा पोइट्री (१९१२), डायल (१८८०–१९२९) र केन्योन रिभ्यु (१९३९–१९७०) ले अनेकौं नयाँ लेखक जन्माए । यही क्रममा अनेकौं विश्वविद्यालयहरूले साहित्यिक त्रैमासिक पत्रिकाहरूलाई आर्थिक सहयोग गर्न थाले । स्याटर डे रिभ्यु अफ लिटरेचर (१९२४ जुन सन् १९७३ मा आएर स्याटरडे रिभ्यु वल्र्डको नाउँमा आउन थाल्यो, द न्युयोर्कर (१९२५), द नेसनल रिभ्यु आदि गम्भीर प्रकाशनहरूको प्रकाशनसँगै अमेरिकामा पत्रिका पाठकको सङ्ख्या निकै बढयो । 

पत्रकारिता र साहित्यिक पत्रकारिताः

सामयिक प्रकाशन वा पत्रिका सम्पादनको क्रममा प्राविधिक संपादन र सम्पादकीय सामग्रीको अर्थपूर्णसंयोजन तथा सम्पादनकुशलता आवश्यक हुन्छ भन्ने रोएना फग्र्युसनको भनाइ हाम्रो सन्दर्भमा अझै अर्थपूर्ण बन्न सकेको छैन । यसको अभावमा कुनै पनि पत्रिकाको प्रमुख पक्ष त्यसका पाठ्य सामग्री हुन् र पत्रिकाको आकारप्रकार, पृष्ठ, साजसज्जा, कलाकृति आदि सबै नै तिनै पाठ्सामग्रीको वृत्तमा घुम्छन् भन्ने सिद्धान्तले खासै प्राथमिकता पाउन नसक्नु स्वभाविक हो । यही कारण आफ्ना पाठक वा लक्ष्यित समूहको चाहना, आवश्यकता र रुचिलाई राम्रोसँग बुझेर प्राप्त सामग्रीहरूमाथि राम्रो न्याय दिनसक्ने विषयगत ज्ञान, स्पष्ट दृष्टिकोण, असल संपादकीय कौशल संपादनकर्मीका आवश्यक गुण र क्षमता हो भन्ने फग्र्युसनको भनाइ हामीमा कत्तिको लागु हुन्छ, यकिन भन्न सकिँदैन । सम्पादनक्रममा प्रत्येक अङ्कमा केकस्तो विशेष सामग्री दिने, सम्पादकीयमा के कस्तो विषयलाई उठाउने, कुन विशेष पक्षमा विशेष पाठ्य सामग्री तयार गर्ने–गराउने भन्ने जस्ता कुरामा आवश्यक सोच र योजना हाम्रो सन्दर्भमा अज्ञात नै देखिन्छ । यिनै कारण सम्पादनको अर्थ सामान्यतया लेखकद्वारा प्रकाशनार्थ प्रेषित सामग्रीलाई सामान्य ह्रस्वदीर्घ सच्याएर थपाथप पेजमा राख्दै जाने कार्यव्यारमा नै सीमित पाइन्छ । व्यक्तिगत प्रयासमा निस्कने साहित्यिक पत्रकारितामा यस्तो हुनु त्यति अस्वाभाविक नठानिएला । तर संस्थागत केही प्रकाशन पनि यो मनोवृत्तिबाट उम्कन नसक्नु भने विडम्बना नै मान्नुपर्छ । यसले गर्दा एक दुईलाई छाडेर सबै पत्रिका एकै खाले स्वाद, स्वरूप र संरचनाका देखिएर कुन पत्रिकाको विशेषता के हो भन्ने खुट्याउन कठिन पर्छ । केहीले पद्यप्रधान, केहीले गद्यप्रधान बनाएर अलग्गै पहिचान दिने प्रयास नगरेका होइनन्, तर तिनमा समेत विशिष्टताको अभाव नै देखा पर्छ । राष्ट्रिय स्तरका संस्थागत पत्रिकाका संपादकहरूले नै साहित्यक समाचारका टिपोटलाई सगर्व नाम सहित छापिने वैचारिक स्तम्भ ठान्ने गरेको देखिनुबाट हाम्रो संपादकीय स्तर के कस्तो छ, अनुमान गर्न कठिन पर्दैन । 

नेपाली पत्रकारिता र साहित्यिक पत्रकारिताको प्रारम्भ 

सुरुमा नेपाल बाहिरबाट प्रारम्भ भएको नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताले नेपाली साहित्यको विकास, प्रसार र सम्प्रेषणमा महत्वपूर्ण योगदान पु¥याउनुका साथै जनचेतना बढाएर एकतन्त्री राणा शासनका विरुद्ध विद्रोहको स्थिति निर्माण गर्नमा ठूलै मद्दत ग¥यो । गोरखा भाषा प्रकाशिनी समितिको स्थापना हुनुपूर्वसम्म नै नेपालभित्रको साहित्यिक गतिविधि, यसको प्रचारप्रसार र नेपाली भाषामा सहित्य लेखन तथा अनुवादजस्ता विविध क्षेत्रमा साहित्यिक पत्रकारिता प्रमुख माध्यम रह्यो । 

बेलायत भ्रमणबाट फर्कँदा तत्कालीन प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुरले विसं १९०८मा ल्याएका गिद्धेप्रेससँगै नेपाल पनि मुद्रण युगमा प्रवेश ग¥यो । नेपालभित्रै छापामाध्यमको प्रारम्भ हुन भने त्यसपछि पनि झण्डै आधा शताब्दी पर्खनु प¥यो । पहिलो छापाखानाका रूपमा गिद्धे प्रेसको आगमन भएपछि छापाखानाको संख्या क्रमश बढ्दै जानुका साथै नेपालमैं पनि यस्ता छापाखानाहरू निर्माण हुन थाले । फलतः मुद्रण कार्यमा सरलता आएर नेपालभित्रैबाट प्रकाशन संभव हुनपुग्यो । यही क्रममा नरदेव–मोतीरामको प्रयासमा नेपालमा व्यवसायिक पाशुपत छापाखाना खुल्यो र त्यही छापाखानाबाट सुधासागर (१९५५) प्रकाशनमा आयो ।  

नेपाली साहित्यिक पत्रकारितको ऐतिहासिक सन्दर्भहरूका बारेमा अन्वेषकहरूबाट पर्याप्त चर्चा भइसकेको छ । तसर्थ यसको सामान्य पृष्ठभूमि मात्र उल्लेख गरेर नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको वर्तमान अवस्थाबारेको चर्चाभित्र यो पत्रलाई सीमित राख्नु उपयुक्त हुने छ । 

ऐतिहासिक सन्दर्भको सङ्क्षिप्त चर्चा गर्दा अर्को प्रमाण फेला नपरेसम्म नेपालबाहिरबाट प्रकाशित युवाकवि मोतीराम भट्टको गोरखा भारत जीवन (१९५०) लाई नै पहिलो नेपाली पत्रिका मान्नु पर्छ । यस दृष्टिले विसं १९५० लाई समग्र नेपाली पत्रकारिताकै प्रारम्भविन्दु मान्दा नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताले एक शताब्दीभन्दा लामो यात्रा पूरा गरिसकेको छ । यो समय त्यति लामो नभए पनि नरदेव पाण्डे मोतीकृष्ण शर्माको सम्पादन प्रकाशनमा नेपालभित्रैबाट निस्किएको पहिलो साहित्यिक पत्रिका सुधासागर (१९५५) समेत नमुनाका लागिसमेत कतै उपलब्ध नहुनुको विडम्बनाबाट नेपाली पत्रकारिताको इतिहास मुक्त छैन । केही अङ्क निस्किएर बन्द भएको सुधासागरको लगत्तै विक्रम सम्वत् १९५८ वैशाख २४ देखि गोरखापत्र प्रकाशनमा आयो । नेपालकै जेठो अखबार गोरखापत्रले साहित्यिक सामग्रीहरूलाई पनि उत्तिकै प्राथमिकता दिएर नेपाली पाठकमा पढ्ने बानीको विकास गर्न सघायो । तर पनि मूलतः यो समाचारपत्र भएकोले यसलाई विशुद्ध साहित्यिक पत्रकारिता मान्न सकिँदैन ।

यही क्रममा नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको विकासमा नेपाल र नेपाल बाहिरबाट प्रकाशित भएका उपन्यास तरङ्गिणी (१९५९), सुन्दरी (१९६३), माधवी (१९६५), चन्द्र (१९७१), गोर्खाली (१९७२), चन्द्रिका (१९७४), जन्मभूमि (१९७९), तरुण गोर्खा (१९८५), नेपाली साहित्य सम्मेलन पत्रिका (१९८८) आदिको उल्लेख्य योगदान रह्यो । नेपाली साहित्य र साहित्यिक पत्रकारिताकै सन्दर्भमा कोसे ढुङ्गा मानिने शारदा (१९९१) मासिकको प्रकाशनपश्चात नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताले नयाँ युगमा प्रवेश ग¥यो । शारदाको योे यात्रामा नेपाल भित्र र बाहिरबाट प्रकाशित हुने उद्योग (१९९२), उदय (१९९३), साहित्य स्रोत (२००४), आँखा (२००५), पुरुषार्थ (२००६), भारती ( २००६) आदि पत्रिका सहयात्री बनेर साथ दिँदै प्रजातन्त्रपूर्वको नेपाली साहित्यिक पत्रकारितालाई अघि बढाए । त्यतिबेला सम्म साप्ताहिक रहेको गोरखापत्रलाई केहीबेर विर्सिदिने हो भने नेपाली सञ्चारमा सुरुदेखि २००७ सालसम्मको यो अवधिभर नै साहित्यिक पत्रकारिताको प्रभुत्व रह्यो । यसरी लामो समयसम्म नेपाली साहित्यको प्रकाशन, प्रचारप्रसार र संवद्र्धनका लागि एकमात्र सहयोगी माध्यम साहित्यिक पत्रकारिता नै रहँदै आयो ।  

विसं २००८ पछिको प्रजातन्त्रोत्तर कालीन नेपालमा वाक् तथा प्रकाशन स्वतन्त्रतामा आएको खुलापनले साहित्यिक पत्रिकाको प्रकाशनमा पनि थप जाँगर देखापर्नु स्वाभाविक थियो । फलतः यस अगाडिदेखि नै प्रंकाशित शारदा र उद्योग (१९९२) का अतिरिक्त साहित्यश्रोत (२००४), पुरूषार्थ (२००६), सेवा (२००८), प्रतिभा (२००९), प्रगति (२०१०, नौलो पाइलो (२०१२), इन्द्रेणी (२०१३), धरती (२०१३), साहित्य (२०१६), नेपाली (२०१६) आदि साहित्यिक पत्रिकाहरू प्रकाशनमा आए । यिनले प्रथम प्रजातन्त्रकालीन नेपालको साहित्यिक विकासमां महत्वपूर्ण योगदान दिए । २०१७ सालको अनुदारवादी राजनीतिक प्रणालीको प्रारम्भपश्चात ओझेल परेको शारदापछि नेपाली साहित्यिक पत्रकारितामा अर्को कोसे ढुङ्गो बनेर रूपरेखा (२०१७) देखाप¥यो । त्यसलाई अर्को महत्वपूर्ण प्रकाशन रचना (२०१८) ले सशक्त रूपमा साथ दियो । शारदा पछि लामो समयसम्म नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको नेतृत्व गरेको रूपरेखा अहिले अस्तित्वमा नरहे पनि आफूलाई त्यत्तिकै महत्वपूर्ण स्थानमा स्थापित गर्दै आएको रचनाले भने धर्मराउँदै भए पनि आफ्नो सार्थक उपस्थिति देखाइरहेको छ । यी दुई उल्लेख्य साहित्यिक पत्रिका पछि हिमानी (२०१९), सिंहनाद (२०१९), भानु (२०२०), रत्नश्री (२०२०) आदिले नेपाली साहित्यिक पत्रकारिता र साहित्य–संस्कृतिको उन्नयनमा उल्लेख्य योगदान दिँदै आए । यही लहरमा मुकुट, विहान, अरुणोदय, फूलपाती, नयाँ कविता, विम्व, सञ्चय, प्रतीक, सुनगाभा, रमझम, बान्की, सुस्केरा, उत्साह, विदेह आदिको सशक्त उपस्थिति रह्यो । 

यसरी लामै समय नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको नेतृत्व शारदा, रूपरेखा–रचनाजस्ता निजी क्षेत्रका साहित्यिक प्रकाशनले लिँदै आए । यही क्रममा मधुपर्क (२०२५) को प्रकाशन नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको क्षेत्रमा अर्को कोसे ढुङ्गो सावित हुन पुग्यो र यो क्रमलाई गरिमा (२०३९) ले अरू अघि बढाउँदै आएको छ । यिनै कालखण्डका अघिपछि गरेर प्रकाशनमा आएका सकल्प, सन्दर्भ, अभिव्यक्ति, कल्पना, पारिजात, सिउँडी, उत्साह, वेदना, शिलान्यास, साँग्रिला, त्रिफला, मिर्मिरे, समष्टी, बगर, दोभान, समकालीन साहित्य, कविता, प्रज्ञा, नागार्जुन, ज्ञानगुनका कुरा, अभिनव, कल्पतरु, उन्नयन, नव कविता, कलम, विपुल, सुगन्ध, मञ्जूषा, तन्नेरी, बन्दना, प्रलेस, आरोहण, दायित्व र ज्योतिदेखि शब्द–संयोजनसम्मका मासिक–द्वैमासिक–त्रैमासिक–चौमासिक आदि पत्रिकाहरूले आ–आफ्नो ठाउँबाट महत्वपूर्ण योगदान दिँदै आएका छन् । त्यसरी नै विभिन्न समस्या बेहोर्दै राजधानी बाहिरबाट प्रकाशित भइरहेका जनमत, जुही, सास्वत, सौरभ, सगर, आँकुरा, संपे्रषण, सासंक, सूर्याेदय, सारथी, दीपशिखा, पल्लव, पाथीभरा, शब्दद्वीप, अनुराग, सौगात, प्रोत्साहनजस्ता पत्रिकाहरूको योगदान पनि बिर्सन सकिँदैन । यी नामहरू पूर्ण होइनन्, यो सानो आलेखमा सबै नाम उल्लेख गर्न सम्भव पनि देखिँदैन ।  

नेपाली प्रगतिशील पत्रकारिताः प्रारम्भ र विकास 

यथास्थितिका विरुद्धमा गतिशील अग्रगामी समाज निर्माणका लागि गरिने लेखन र पत्रकारिता प्रगतिशील साहित्य र पत्रकारिता हो । समाजका शोषित–उत्पीडित र सीमान्तीकृत मान्छेका लागि तिनको चेतना वृद्धि गरेर समाजमा गुणात्मक परिवर्तन ल्याउनु यथार्थमा प्रगतिशील पत्रकारिताको प्रमुख लक्ष हो । प्रकृति स्वयममा परिवर्तनशील छ । त्यो नियमित परिवर्तनकोक्रममा मानव समाजमा पनि निरन्तर परिवर्तन, परिष्कृति र उत्कृष्टताको प्रक्रिया चली नै रहन्छ । समाजिक विकासको क्रममा आर्थिक–सामाजिक प्रक्रियालाई आफ्नो नियन्त्रणमा राखेर समाजलाई अर्धसामन्ती खालको यथास्थितिमा राखेर आफ्नो वर्गको स्वार्थमा प्रयोग गर्न चाहने वर्गसमूहका विरुद्धमा विचारनिर्माण र चेतनाको स्तर बढाउने तर्फ प्रगतिशीलहरू क्रियाशील रहन्छन् ।   

      

माथि पत्रकारिता र साहित्यिक पत्रकारिता बारे सङ्क्षिप्त चर्चा भयो । विश्वसन्दर्भमा हेर्ने हो भने वि.सं. १९०५ अर्थात् सन् १९४८ मा माक्र्स–एङ्गेल्सको नेतृत्वमा “कम्युनिस्ट घोषणा–पत्र” जारी भएपछि प्रगतिशीलता र प्रगतिवादको विषयमा चर्चा सुरुभयो । यसरी माक्र्सवादसँगै प्रगतिवादको बारेमा चर्चा चल्न थाल्यो । पत्रकार स्वयम् वर्गीय समाजको प्रभावबाट अछुतो नभए पनि प्रगतिशील पत्रकारिताको उद्देश्य सही सूचना दिनुका साथै आमूल परिवर्तनका पक्षमा उन्मुख गर्दै जनमतको सिर्जना गर्नु रहँदै आएको छ । 

इलियोनिस विश्वविद्यालयका प्राध्यापकत्रय फ्रेड एस. सिवर्ट{ (Fred S. Siebert),  थियोडोर पिटर्सन{ (Fred S. Siebert),  र विल्बर श्राम { (Fred S. Siebert),  ले विश्वमा प्रचलित प्रेस प्रणाली र सञ्चालन प्रक्रियाको गम्भीर अध्ययन गरे । त्यो अध्ययनको निचोड थियो– “प्रेसले सधैं आफूले काम गर्ने सामाजिक–राजनीतिक संरचनाको पृष्ठभूमिमा मात्र आफ्नो स्वरूप ग्रहण गर्छ” । सामाजिक ढाँचापरक { (Fred S. Siebert),  दृष्टिकोणमा आधारित त्यो अध्ययनले भिन्न खालका समाजमा आमसञ्चारले कसरी काम गर्छ भन्ने सिद्धान्त तय ग¥यो । सन् १९५६ मा प्रकाशित ‘फोर थियोरिज अफ द प्रेस’ शीर्षकमा प्रकाशित त्यस अध्ययनले माक्र्सवादसँगै आएको प्रेस प्रणलीलाई “साम्यवादी वा सोभियत प्रेस सिद्धान्त” का रूपमा समाहित ग¥यो । प्रगतिशीलपत्रकारिता यही सिद्धान्तअन्तर्गत विकसित हुँदै गएको देखिन्छ ।  

यसरी सोभियत सञ्चार सिद्धान्त समेत भनिने साम्यवादी प्रेस सिद्धान्तको सैद्धान्तिक अवधारणा साम्यवादी शासन व्यवस्था { (Fred S. Siebert), सँगै बीसौं शताब्दीको प्रथम चरणतिर अर्थात् सन् १९४८मा कम्युनिस्ट घोषणापत्रको घोषणासँगै विकसित भएको हो । त्यसैले यसको प्रतिपादन र विकास कम्युनिस्ट वा साम्यवादी सिद्धान्तको विकास सँगसँगै कार्लमाक्र्स र जर्ज हेगेलजस्ता दार्शनिकहरूबाट भयोे । माक्र्स–एङ्गल्सले प्रयोग गरेका जर्मन सिद्धान्त “शासक वर्गको विचार नै शासकीय विचार हो” भन्ने दर्शनमा आधारित यो सिद्धान्तले साम्यवादी राज्य प्रणालीमा सञ्चारमाध्यमलाई जनताको सामाजिकीकरण गर्ने साधनका रूपमा हेर्ने गर्छ । साम्यवादी दृष्टिकोणमा सञ्चारका माध्यम विचारको मानसिक उत्पादनका साधन मानिने भएकाले यो विचारको मानसिक उत्पादन गर्ने माध्यममाथि पनि कम्युनिस्ट पार्टीको माध्यमबाट श्रमिक वर्गद्वारा नै नियन्त्रण हुनुपर्छ । 

माइकल कुञ्जिक{ (Fred S. Siebert), ले आफ्नो कन्सेप्ट अफ जर्नलिजम कृतिमा अरू प्रेस सिद्धान्त र यो साम्यवादी प्रेस सिद्धान्तका बीच प्रमुख तीन महत्वपूर्ण भिन्नता उल्लेख गरेका छन् । पहिलो., साम्यवादी प्रेस सिद्धान्त अन्तर्गतका सञ्चारमाध्यममा अरू सञ्चार माध्यमको जस्तो नाफामुखी प्रवृत्ति रहँदैन । दोस्रो,. यसमा समाचार र विचार प्रस्तुतीमा विषयको विविधिकिरणलाई दोस्रो प्राथमिकतामा राखिन्छ । र, तेस्रो. अधिनायकवादी प्रेस सिद्धान्त यथास्थितिमुखी हुन्छ भने साम्यवादी प्रेस सिद्धान्त अन्तर्गतका प्रेस वा सञ्चारमाध्यमहरूले कार्यक्रम वा उद्देश्य निर्धारण गर्दा विकास र सामाजिक रूपान्तरण वा परिवर्तनलाई प्रमुख लक्ष्य बनाउँछन् । 

नेपालमा पनि नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक पुष्पलालद्वारा वि.सं. २००५ चैत २३ गते (५ अप्रिल १०४९) उक्त कम्युनिस्ट घोषापत्रको नेपालीमा अनुवाद भयो । अनि त्यसैको पछिल्लो वर्ष उनै पुष्पलाल लगायत पाँच संस्थापक नेताको प्रयासमा २००६ वैशाख १० गते (१९४९ अप्रिल २२) का दिन नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापना भयो । यसपछि नेपालमा पनि प्रगतिशीलता र प्रगतिवादका बारेमा विचारधारात्मक अध्यन, छलफल र चर्चापरिचर्चा हुन थाले । फलस्वरूप प्रगतिशील–प्रगतिवादी साहित्य र पत्रकारिताले उपयुक्त वातावरण पाउँदै गयो । यसरी यी दुई ऐतिहासिक धटनासँगै नेपाली साहित्य र पत्रकारितामा प्रगतिशीलता र प्रगतिवादको चर्चा र प्रयोग दुवै हुन थाले । कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापनाले प्रगतिशील विचारधाराका लेखक, साहित्यकार र पत्रकारलाई संगठित भएर यसतर्फ लाग्ने वातावरणको समेत निर्माण ग¥यो । २००७ सालको क्रान्तिले एकतन्त्री राणा शासनको अन्त्य गरे पनि सामाजिक संंरचनाको सामन्ती–अर्धसामन्ती स्वरूपमा खासै परिवर्तन ल्याउन सकेन । त्यसपछिको समयमा भने सान्तवादी शोषण–उत्पीडनका विरुद्धमा जनचेतनाको स्तर बिस्तारै उकास्ँिदै गयो । अनि माक्र्सवादबाट प्रभावित नेपाली साहित्यकार–पत्रकारहरूले प्रगतिशील–प्रगतिवादी साहित्य–पत्रकारिता प्रारम्भ गरे । (नेपाली साहित्यकोश, पृ. ४९५) । 

कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापनाले प्रगतिशील विचारधाराका लेखक, साहित्यकार र पत्रकारलाई संगठित भएर यस तर्फ लाग्ने वातावरणको समेत निर्माण भयो । अनि नेपालमा २००७ साल पछि माक्र्सवादबाट प्रभावित नेपाली साहित्यकार–पत्रकारहरूले प्रगतिशील–प्रगतिवादी साहित्य–पत्रकारिता प्रारम्भ गरे । (नेपाली साहित्यकोश, पृ. ४९५।)  । 

यसरी नेपाली समाज र साहित्यमा जस्तै नेपाली पत्रकारितामा पनि विचारधारात्मक प्रभाव रहेको छ । समाजमा मानवीय प्रवृत्ति अनुरुप नै नेपाली पत्रकारितामा पनि मूलतः यथास्थितिवादी, पुँजीवादी– प्रजातान्त्रिक, र अग्रगामी प्रगतिशील गरी मूलतः तीनवटा धारहरूको अस्तित्व रहँदै आएको छन् । प्रजातन्त्रको स्थापना र पुनःस्थापनाका लागि भएका दुवै आन्दोलमा नेपाली पत्रकारिता समग्रम दुई धारमा विभक्त देखिए । पहिलो धार थियो संस्थापन पक्षीय अर्थात् सुरुका राणा र पछिका पञ्चायत समर्थक यथास्थितिवादी धार । दोस्रो थियो निरङ्कूशतावादी राणा शासन तथा पञ्चायत बिरोधी प्रजातान्त्रिक धार । सात सालको प्रजातन्त्र स्थापनापूर्वको आन्दोलनमा भर्खरै संगठान्तक स्वरूप लिन लागेको कम्युनिस्ट आन्दोलनका सकर्थक चिन्त्क, साहित्यकार पत्रकारहरूको प्रयासमा प्रगतिशील लेखन र पत्रकारिताले जग हाल्ने तर्खर गररेहेका भए पनि त्यो आन्दोल मूलतः प्रजापरिषद्, नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेस (पछि नेपाली काङ्ग्रेस) कै अगुवाइमा रहेकोले त्यतिबेलाको पत्रकारिताले राणा शासन बिरुद्ध प्रजातन्त्रको स्थापनामा जे सकेको योगदान गरे । सात सालपछि नेपाली पत्रकारिता सशक्त रूपले अघि बढ्यो र निजी क्षेत्रमा पनि प्रशस्त प्रकाशन भए । विचारधारात्मक दृष्टिले समेत प्रतिबद्ध पत्रकारहरूको सङ्ख्या बढ्दै गयो । यो स्थिति अखबारी तथ साहित्यिक पत्रकारिताका दुवै पक्षमा सबल रह्यो । प्रजातन्त्रको अपहरण पश्चात नेपालको राजनीतिक आन्दोलनजस्तै पत्रकारिता पनि पञ्चायत समर्थक र विरोधी गरी दुईधारमा विभक्त रह्यो । यो कालखण्ड मात्र नभएर पछिल्लो लोकतान्त्रिक आन्दोलन २०६२–२०६३ मा समेत आ–आफ्ना वैचारिक दृष्टिकोण अलग भए पनि प्रजातन्त्रको पुनःस्थापनामा सुधारवादी प्रजातान्त्रि पत्रकारिता र प्रगतिशील पत्रकारिताका धारबीच प्रजातन्त्र पुनःस्थापनाको प्रश्नमा ऐक्यवद्धता रह्यो । यो दोस्रो धारभित्र पनि सामान्य सुधारवादी संसदीय प्रजातान्त्र समर्थक र प्रगतिशील–प्रगतिवादी धार भने क्रियाशील नै रहे । यसरी मूलभूत उद्देश्य र लक्ष दुवैको निरङ.कूश पञ्चायतको विरोधमा जनचेतनाको विकास र प्रजातन्त्र पुनःस्थापना रहे पनि सामाजिक–सांस्कृतिक–आर्थिक तथा राजनीतिक दृष्टिकोण र लक्ष भने अलग थिए । प्रजातन्त्रिक धार विद्यमान आर्धसामन्ती सामाजिक–सांस्कृति संरचनामा नै सामान्य सुधार गर्दै पूँजीवादी तथा बजारमुखी अर्थतन्त्रको समर्थकन गथ्र्यो, अर्को प्रगतिबाद उन्मुख प्रगतिशील धार भने सामन्तवादको विरुद्धमा श्रमजीवी वर्गको उन्नति र समाजवादी अर्थतन्त्रको पक्षधर रह्यो । 

यसरी यथास्थितिवादी, प्रजातान्त्रिक र प्रगतिशील गरी तीन धारमा विभक्त रहँदै आएको नेपाली पत्रकारिताको पहिलो धार परिवर्तन विरोधी हुनुका साथै यथास्थितिमा परम्परागत समाजिक मूल्य–मान्यता र शासनव्यवस्थाकै पक्षमा समर्थन जुटाउनु यसको उद्देश्य थियो । दोस्रो धारको पत्रकारिता सामान्यतः सुधारवादी संसदीय प्रजातन्त्रलाई नै परिवर्तन ठान्थ्यो र पुँजीवादी आर्थिक तथा सामाजिक पद्धतिको पृष्ठपोषण उसको आर्थिक नीति रहन्थ्यो । तेस्रो प्रगतिशील धार श्रमजीवी जनताको पक्षमा क्रियाशील रही वैज्ञानिक समाजवादी समाज र श्रमजीवी जनताको पक्षधरताका लागि राजनीतिक–सांस्कृतिक चेतनाको स्तर उकास्ने उद्देश्य राख्दथ्यो । प्रगतिशील पत्रकारिता भन्नु नै जनपक्षीय पत्रकारिता हो ।   

प्रगति शब्दको निर्माण गम् धातुमा प्र उपसर्ग लागेर बनेको छ र यसको शब्दोशीय अर्थ हुन्छ– अघि बढ्नु, उन्नति गर्नु वा परिवर्तन गर्नु । यही प्रगति अर्थात् यथास्थितिका विरुद्धमा प्रगति वा परिवर्तनका लागि लेखिने साहित्य र गरिने पत्रकारिता प्रगतिशील पत्रकारिता हो । यही प्रगतिशील पत्रकारिता र साहित्यले पछि गएर वादका रूपमा परिचय पाएपछि माक्र्सवादी दर्शनको विचारधारामा आधारित रह्यो प्रगतिवाद । त्यसैले प्रगतिबाद सामाजिक यथार्थवादका नाउँमा चलेको त्यो आन्दोलन हो जसले प्रारम्भमा जीवन र जगतका बस्तुसत्यलाई उद्घाटित गर्दै समस्त साहित्यिक चेतनालाई यथार्थ तर्फ उन्मुख गर्दछ (नेपाली साहित्यकोश, पृ. ४९३।) । यही कुरा पत्रकारिताको सन्दर्भमा पनि लागु हुन्छ । हुन त कुनै पत्रकार सामाजिक धरातलमैं उभिएर पत्रकारिता गर्दछ, तर सचेत दृष्टिले प्रगतिशीलताको पक्षमा काम गर्नुु अलग हो । तसर्थ सोझो हिसाबले भन्ने हो भने सचेत ढङ्गले शोषित–पीडित निर्धा निमुखा विपन्न किसान, मजदूर र श्रमजीवी वर्गका पक्षमा गरिने पत्रकारिता प्रगतिशील पत्रकारिता मान्नु पर्छ । तसर्थ प्रगतिशील पत्रकारिता गर्ने पत्रकारहरूमा पनि जनताकै माझबाट विकसित परिस्थितिबीच उनीहरूको सुखदुःःख, अनुभव र अनुभूति तथा शोषण–उत्पीडनक विरुद्धमा चेतनाको स्तर उच्च हुनु आवश्यक छ । किन भने प्रगतिशीलता कोरा नारा मात्र होइन, स्वयम् लेखक–पत्रकारको जीवनशैली पनि होे । नेपाली प्रगतिशील पत्रकारितामा पनि पत्रकारहरूको जीवन शैली चरित्र र अभ्यास आदि भने तदनुकुल देखिँदैन । यसबाट नेपाली प्रगतिशील आन्दोलनको प्रमुख लक्ष राष्ट्रिय सामन्तवाद र अन्तर्राष्ट्रिय सांस्कृतिक विस्तारवाद विरुद्ध राष्ट्रिय चिन्तनधारा समेत प्रभावित देखिँदै गएको देखिँदैछ, जुन अवश्य पनि अपेक्षित होइन ।     

नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा नेपाली पत्रपत्रिकाले खेलेको भूमिका एकदमै सकारात्मक छ । सात सालको राणा शासन विरुद्धको आन्दोलनलाई थप उर्जा दिन र राणा विरुद्ध जनचेतनाको विस्तार गरी प्रजातन्त्रका पक्ष्ँमा जजनमत निर्माण गर्न पत्रकारिताले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्यो । त्यसपछिका हरेक प्रजातान्त्रिक, लेकतान्त्रिक अन्दोलनहरूमा प्रेसको अहम भूमिका रहँदै आएको छ । हुन पनि “२००७ को सशस्त्र क्रान्तिमा होस या पञ्चायत विरुद्धको आन्दोलन होस् प्रजातन्त्र र मानवअधिकारको पक्षमा गरिएका सबै खाले आन्दोलनहरूमा नेपाली प्रेसले निकै सहयोग पु¥याएको छ ।” ((दहाल, २०५५,पृ ११ । )  । 

२००७ को आन्दोलनमा नेपली कम्युनिस्ट पार्टीको समेत सहभागिता रह्यो । तर त्यतिबेलासम्म यो शक्ति निर्णायक हिसाबले अगाडि आइसकेको थिएन । तसर्थ त्यतिबेलाको राजनीति मूलत संसदीय प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको नारामा केन्द्रित रह्यो र प्रगतिशील कम्युनिस्टहरू प्ररम्भिक सङ्गठन निर्माणकै क्रममा रहे । यसैले गर्दा प्रजपरषिद्, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी र नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेसजस्ता तत्कालीन राजनीतक शक्तिहरूको साझा उद्देश्य निरङ्कुश  राणा शासनको अन्त्यका लागि लड्नु र त्यसो गर्नका लागि राणाहरूले छायामा परेको राजतन्त्रसँग हातेमालो गर्दे आन्तरिक शक्ति र बाह्य समर्थन जुटाउनु रह्यो । यसको प्रभाव नेपाली पत्रकारितामा पर्नु स्वाभाविक थियो । त्यसैले नेपाली पत्रकारिताको प्रजातान्त्रिक–सुधारवादी धार पनि यही उद्देश्यद्वारा निर्देशित रहनु स्वाभाविक थियो र यस पक्षमा समेत प्रगतिशील धारको सशक्त हस्तक्षेप रहेको देखिन्छ । 

त्यसपछिको कालखण्डमा नेपाली काङ्ग्रेसको आन्त्रिक खिचलोका कारण राजा त्रिभुवनले वचनबद्धता जाहेर गरेका संविधानसभा अभेझेलमा पर्दै गई राजा बलियो हुँदै जाँदा दुई तिहाइ मत प्राप्त गरेक ाबनेको नेपाली सरकार समेत अपदस्थ हुनपुग्यो । महेन्द्रले शासन हात लिएका त्यसपछिको अवधिमा राजनीतक दलहरू प्रतिबन्धित रहँदा त्यविरुद्धका प्रजातान्त्रिक आन्दोलनलई जीवि रख्ने काम मूलतः नेपाली प्रेसबाटै भयो । प्रेस विना त्यतिबेला कोही विदेशमा र कोही भूमिगत रही सन्चालन भइरहेका त्यतिबेलाका दलहरूलाई अस्तित्वमा राख्न र तिनका सीमित गतिविधलाई जनसमक्ष पु¥याएर जनसमर्थन जुटाउने काम प्रेसको सहयोगविना सम्भव थिएन ।    

स्वतन्त्र पत्रकारिता र प्रकाशनको दृष्टिले नेपाली प्रगतिशील पत्रकारिताको प्रारम्भ वरिष्ठ प्रगतिशील साहित्यकार–पत्रकार हृदयचन्द्र सिंह प्रधानको सम्पादनमा साहित्य स्रोत (२००४) र जागरण साप्ताहिक (२००७ फागुन ४) बाटै भयो । वि.सं. २००४ मा नै वनारसबाट महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटोका सम्पादनमा प्रकाशित युगवाणी साप्ताहिक नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेस नजिकको पत्रिका थियो । युगवाणीले राणा शासन विरुद्धको आन्दोलनमा नेपाल बाहिरबाट सङ्गठित रूपमा सशक्त आवाज निकालेर जनचेतनको स्तर बढाउने काममा उल्लेख्य योगदान ग¥यो । त्यसपछि २००५ कर्तिक २१ बाट प्रकाशित नेपाली काङ्ग्रेसको मुखपत्र नेपालपुकारले पनि त्यतिबेलाको आन्दोलनमा राणा शासन विरुद्ध जनचेतना बढाउन राम्रो भूमिका खेलेपनि ती प्रगतिशील धारका प्रकाशन नभएर नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेसको मुखपत्र थिए । 

     

त्यतिबेलासम्म नेपाली छापा पत्रकारिता सरकारी नियन्त्रणमा प्रकाशित हुँदै आएको गोरखापत्र (१९५८) र सरकारी समर्थनमैं निस्किएका श्रृद्धिबहादुर मल्लको शारदा (१९९१), सूर्यभक्त जोशीको सम्पादनको उद्योग पाक्षिक (१९९२) बाहेक अरुको खासै अस्तित्व थिएन । शारदा मासिक प्रगतिशील वा जनपक्षीय प्रकाशन थिएन, तर पनि त्यसले युगसापेक्ष चेतनाको विस्तारमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको स्वीकार्नु पर्दछ । यस पृष्ठभूमिमा सबैभन्दा पहिला निजी क्षेत्रबाट स्वतन्त्र रूपमा प्रकाशित वरिष्ठ प्रगतिशील पत्रकार–साहित्यकार ह्रृदयचन्द्र सिंह प्रधानको सम्पादन–प्रकाशनका दुई प्रकाशन साहित्य स्रोत (२००४) र जागरण (२००७) नेपालकै पत्रकारिताको इतिहासमा निजी क्षेत्रको पहिलो स्वतन्त्र पत्रकारिता मात्र नभएर प्रगतिशील पत्रकारिताको पनि प्रारम्भका रूपमा स्थापित रहेको स्पष्ट हुन्छ । 

यसरी नेपाली पत्रकारितामा स्वतन्त्र पत्रकारिताका साथै प्रगतिशील पत्रकारिताको समेत प्रथम प्रारम्भ बिन्दु वरिष्ठ प्रगतिशील साहित्यकार–पत्रकार हृदयचन्द्र सिंह प्रधानको सम्पादनमा प्रकाशित साहित्य स्रोत (२००४) र जागरण साप्ताहिक (२००७ फागुन ४) बने । जागरण भने हृदयचन्द्र सिंह प्रधानका साथै केदारनाथ शर्मा समेतको सम्पादनमा निस्किएको उल्लेख पाइन्छ । नेपालमा छापी निस्केको पत्रहरूमा यो पहिलो राजनीतिक दृष्टिकोणको नेपाली पत्र हो र सही आदलोचना गरी जनजागृति गराउनु नै यसको पक्ष थियो (देवकोटा) । यो यथार्थमा ेपालको पहिलो प्रगतिशील साप्ताहिक थियो र नेपाली पत्रकारितामा प्रगतिशील छापा पत्रकारिताको प्राभविन्दु यही थियो । राजनीतिक रूपका रचना छापिने र राजनीतिक दृष्टिकोणबाट निस्किएको पत्रिका पहिला नेपाली पत्रिका पनि यिनै साहित्य स्रोत र जागरण बने (दहाल, २०५५, पृ १०) ।  भन्दा अतिशयोक्ति हुनेछैन ।  

यसरी नेपाली पत्रकारिताको यथास्थितिवादी, प्रजातान्त्रिक र प्रगतिशील तीनवटा प्रमुख धारहरूमध्ये प्रगतिशील धारको सुरुआत प्रजातान्त्रिक धारभन्दा पनि पनि अगाडि सुरु भएको स्पष्ट हुन्छ । त्यसपछि मात्र नेपाली साहित्यका युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठ र विशिष्ट आख्यानकार गोविन्द बहादुर गोठालेको सम्पादनमा  आवाज दैनिक (वि.सं.२००७ फागुन ८ ) को प्रकाशन भयो । आवाजले “नेपाली काङ्ग्रेसको समर्थन गर्दै प्रजातन्त्रको पक्षमा वकालत ग¥यो । (दहाल, पृ. १२ ।) ।

यसरी प्रगतिशील विचारधाराको नेपाली पत्रकारिता  साहित्यस्रोत (२००४), सेवा (२००८) र पहिलो साप्ताहिक अखबार जागरण (२००७) तथा तिनका सम्पादक–प्रकाशक ह्रृदयचन्द्र सिंह प्रधान र श्यामप्रसाद शर्माबाट भएकोे प्रष्ट छ । श्यामप्रसाद शर्माको प्रकाशन र बलभद्र शर्मा र सुरेन्द्रराज शर्माक्ँे सम्पादनमा  सेवा मासिक पत्रिकाको वीरगन्जबाट २००५ सालमैं दर्ता स्वीकृति प्राप्त भएको देखिए पनि राणा शासनको कठोर नियन्त्रणले गर्दा त्यतिबेला प्रकाशन गर्न सम्भव नएर २००८ सालमा मात्र प्रकानमा आयो (ओझा, २०६०, पृ. १८) । नेपाली पत्रकारितामा महिलाको सशक्त उपस्थिति समेत प्रगतिशील पत्रकारिताकै माध्यमबाट भयो । वि.सं. २००८ जेठमा प्रकाशन भएको “महिला” मासिक कामाक्षा देवी र साधना प्रधानको सम्पादनमा निस्किएको देखिन्छ । नेपाली पत्रकारितामा महिला सक्रियताको यही श्रृङ्खलामा पछि शशीकला शर्माको “स्वास्नीमान्छे” देखाप¥यो । नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानबाट प्रकाशित नेपाली साहित्यकोश (२०५५का अनुसार भने “प्रगति” पत्रिकाको माध्यमबाट सर्वप्रथन नेपालमा प्रगतिवादले प्रवेश ग¥यो, तर प्रगतिका सम्पादक र उनका सहकर्मीहरू सिद्धान्ततः प्रगतिशील विचारधाराका थिएनन् ।” (नेपाली साहित्यकोश, २०५५) ।

यसरी नेपाली अखबारी पत्रकारितामा गोरखापत्र पछि निजी स्तरमा प्रकाशित भएको जागरण साप्ताहिक (२००७ फागुन ४) ले नै प्रगतिशील पत्रकारिताको समेत जग बसालेको भए पनि दैनिक प्रकाशनका दृष्टले प्रगतिशील पत्रकारिता त्यति दिगो बन्न सकेको देखिँदैन । त्यसपछि पशुपतिदेव पाण्डे र पछि मणिराज शर्माको सम्पादनमा आएको समाज दैनिक (२०११ भदौ ११) र बिन्दुनाथ प्याकुरेलको सम्पादनको हालखबर (२०१३) जस्ता त्यस प्रारम्भिक कालखण्डका प्रकाशनको नेपाली पत्रकारितामा महत्वपूर्ण प्रभाव र हस्तक्षेप रह्यो । यसरी समाज र हालखबरले सही आलोचना गरे पनि ती मूलतः प्रगतिशील प्रकाशन थिएनन् । 

यस पृष्ठभूमिा वि.सं. २००७–२०१७ को अवधिमा “प्रतिक्रियावादीहरूका विरुद्ध स्वस्थ र सङ्गठित जनमतको निर्माण” गर्ने घोषित उद्देश्य सहित शङ्करनाथ शर्माको संपादनमा नेपाल समाचार (२०१२), “सैद्धान्तिक रूपमा नअलमलिई देश र जनताप्रति इमान्दार रहने” प्रतिवद्धता लिएर माणिकलाल श्रेष्ठको सम्पादनको समय (२०१३) र धनुषचन्द्र गौतमको सम्पादनको बाछिटा (२०१५) आदिको प्रगतिशील धारको नेपाली पत्रकारिताको जग बसाउन धेरथोर योगदान रहेको मान्नुपर्दछ । मङ्गलमान नेपालीको सम्पादनम प्रकाशित भूगोपार्क (२०१४) ले आफूलाई “सबै प्रजातान्त्रिक तत्वसँग बन्धुत्व कायम गरी प्रतिकृयावादी र पुनःरोत्थानवादीहरूको जगैदेखि उन्मूलन गर्न जन्मेको” उद्घोष गरेर आफूलाई प्रगतिशील धारमैं उभ्याएको देखिन्छ । यसरी नै यस अवधिमा तारिणीप्रसाद कोइरालाको सम्पादनमा निस्किएका दियालो (२०१३), उज्यालो (२०१४), कल्पना (२०१४) आदि प्रकाशनले आफूलाई प्रगतिशीलपथका प्रकाशन भनेर प्रगतिशील पक्षमैं उभ्याएका छन् । “नेपाली पत्रकारिताको दिशा दिग्भ्रमित हुँदै गएको र भर्खरै उदाउन थालेको प्रजातन्त्रमाथि पर्न थालेको प्रतिक्रियावादीहरूका मार विरुद्ध ढाल बन्ने” सम्पादकीय प्रतिबद्धतासहित आएको दियालोलाई सरकारले प्रकाशनमा रोक लगाएपछि “दियालोेले नेपाली पत्रकारिताको प्रगतिशील–पथमा बालेको दियोलाई अमरज्योति प्रदान गर्न आएको” भन्दै उनकै संपादनमा उज्यालो (२०१४) र “अल्पसङ्ख्याको आवाजलाई पनि कदर गर्ने” वाचा गरे कल्पना (२०१५) प्रकाशनमा आए । “वामपन्थी विचारधाराको प्रतिनिधित्व गर्ने” घोषणा सहित आएको पहिलो प्रकाशन चाहिँ नया जमाना थियो । यसरी छापा पत्रकारिता अर्थात् अखबारी पत्रिकारितामा प्रगतिशील विचार राख्ने विभिन्न दैनिक, साप्ताहिक, पाक्षिक, मासिक लगायतका अखबारहरू प्रकाशित भएका देखिए पनि प्रगतिशील पत्रकारिताको विकासमा दैनिक पत्रिकाको भन्दा साप्ताहिक र मासिक त्यसमा पनि साहित्यिक पत्रकारिताको बढी योगदान रहेको छ । 

प्रारम्भिक चरणको नेपाली प्रगतिशील पत्रकारितामा दैनिककोभन्दा साप्ताहिक अखबारको बढी योगदान रहेको देखिन्छ । भक्तबहादुर, गणेशप्रसाद श्रेष्ठ, सागरकुमार मिश्र, सुशीलनाथ र गोविन्द वियोगीको सम्पादनमा क्रमशः प्रजातन्त्र (२००९), मसाल (२०१०), प्रवक्ता (२०१४), श्रमिक (२०१५), लोकदूत (२०१५) आदिको प्रकाशन भएका देखिन्छ । यसपछि कोशराज रेग्मीको सम्पादनमा मोरङबाट जनवार्ता (२०१५), मदनमणि दीक्षितको सम्पादनमा समीक्षा (२०१७), महेशमणि दीक्षितको सम्पादनमा जागरण (२०२३) र हिरण्यलाल श्रेष्ठको सम्पादनको जनजागृतिले जनपक्षीय उद्देश्यमूलक (मिसन) पत्रकारिताको प्रारम्भ गरेको पाइन्छ र यसलाई पछि समीक्षा, दृष्ट, छलफल, मातृभूमि, रातो युगधारा, जनआह्वान र मोफसलबाट नयाँ युगबोधजस्ता साप्ताहिक पत्रिकाले अघि बढाए । राजनीतिक दल र तिनका गरितविधि प्रतिबन्धित रहेको त्यस कालखण्डमा रघु पन्त, नारायण ढकाल, गोपाल थपलिया, अग्निशिखा आदिको सम्पादन र सक्रिय पत्रकारितामा प्रकाश, छलफल, दृष्टि, संरचना आदि साप्ताहिकले नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई गति दिनुका साथै जनपक्षीय प्रगतिशील पत्रकारितालाई उल्लेख्य किसिमले अघि बढाए । सिधै राजनीतिक विचारको प्रसार सम्भव नभए पनि देशभर भएका अन्याय, अत्याचारशोषण, दमन, तथा श्रमजीवीहरूको वर्गीय स्वाभिमानका समाचार छापेर शोष–उत्पीडनका विरुद्धमा चेतना बढाउन उल्लेख्यकाम गर्दै प्रगतिशील छापा पत्रकारिताको मियोको काम गरे । यिनले सङ्गठन शक्ति र मुक्तिका लागि सङ्घर्षको अपरिहार्यताको चेतना विस्तार गरे । यसरी नै माध्यम, प्रकाश, जनआस्था, साँघु, मजुदूर (भक्तपुर), जनएकता, जनआह्वान, महिमा, काभ्रेपोस्ट (काभ्रे), जनसंघर्ष (रुपन्देही), जनदिशा, जनविद्रोह (मोरङ), नयाँ युगबोध (दाङ), मेची काली सन्देश (रुपन्देही), जनएकता, युगद्रष्टा, गाउँले देउराली (पाल्पा), सम्बोधन, श्रीसूर्योदय, श्रमिक (भक्तपुर) जस्ता साप्ताहिकहरूले नेपाली प्रगतिशील छापा पत्रकारितालाई उद्देश्यमूलक ढङ्गमा अघि बढाए । यीमध्ये पछिल्ला कालखण्डका अधिकांश पत्रिका अहिले पनि निरन्तर प्रकाशित छन् भने कतिपय अस्तित्वमा देखिँदैनन् । साथै यिनका स्वामित्व र सम्पादन नेतृत्वमा पनि निरन्तर हेरफेर भइरहेको देखिन्छ । 

विडम्बना नै मान्नुपर्छ, नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा देखिने धारहरूसँगै नेपाली प्रगतिशील पत्रकारिताका यी प्रकाशन पनि राजनीतिक धारसँगै प्रभावित र विभाजित हुँदै आएका छन् । जे होस्, यसरी सुरु भएको नेपाली प्रगतिशील पत्रकारिताको गौरवशाली इतिहास अखबारी पत्रकारिता र साहित्यिक पत्रकारिता गरी दुवै क्षेत्रमा सशक्त रूपले अघि बढ्दै गएका छन् । सत्र सालपछि २०४६ को जाआन्दोलनपूर्व प्रगतिशील दैनिकको प्रकाशन त्यति सम्भव पनि थिएन । त्यसपछिको कालखण्डमा सगरमाथा प्रकाशन गृहबाट श्री सगरमाथा दैनिक र एभरेस्ट टाइम्स (२०५७) अङ्ग्रेजी भाषामा प्रकाशित हुन थाले पनि तिनले निरन्तरता पाउन सकेनन् । 

छापा पत्रकारितापछि नेपाली प्रगतिशील पत्रकारिताको विकासमा वैचारिक साप्ताहिक, पाक्षिक,  मासकि र आवधिक प्रकाशन अर्थात म्यागजिनहरूको त्यत्तिकै योगदान रहेको देखिन्छ । यिनमा प्रकाशलाल श्रेष्ठको सम्पादनको झिल्को (२०३६), श्याम श्रेष्ठको मूल्याङ्कन (२०३८), शम्भु श्रेष्ठको सम्पादनमा सूर्य मासिक (२०४८), अग्निशिखाको एक्काइसौं शताब्दी (२०५३), मुमाराम खनालको दिशाबोध (२०५५), लोककृष्ण भट्टराइको सम्पादनमा पुष्पलाल प्रतिष्ठानको नयाँ जनवाद (२०५५), अशोक सुवेदीको नौलो विहानी (२०५५), गोपाल सिवाकोटीको सम्पादनमा पौरख, कृष्णप्रसाद घिमिरेको सम्पादनको नवआकाङ्क्षा,  खेम थपलियाको हाम्रो जलजला (२०५९) आदि उल्लेख्य छन् जसले विगत आन्दोलनमा प्रतिशील पत्रकारिताको माध्यमद्वारा नेपाली समाजलाई विचारधारात्मक दृष्टिले संगठित र तयार गर्न महत्वपूर्ण सघाउ पु¥याए । यस्तै कम्युनिस्ट पार्टीहरूका मुखपत्र नवयुग, मसाल, जनमत, राँको, न्यु एरा, वर्गसङ्घर्ष, नयाँ जनवाद, जनसन्देश आदिको योगदान पनि स्मरणीय छ ।   

मथि नै उल्लेख गरियो, नेपाली प्रगतिशील पत्रकारिताको विकासमा साहित्यिक पत्रकरिताको अत्यधिक योगदान रहेको छ । सहित्यिक पत्रकारितामा नारायणप्रसाद बास्कोटाको सम्पादनको प्रगति (२०१०) ले नेपालमा प्रगतिवादको प्रवेश गरायो भनिए पनि प्रगतिका सम्पादक र उनका सहकर्मीहरू सिद्धान्ततः प्रगतिशील विचारधाराका थिएनन् । त्यति भएर पनि प्रगतिले प्रगतिशील नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको क्षेत्रमा जुन योगदान दिएकोछ, त्यो उल्लेख्य छ । तसर्थ घोषित प्रगतिशील साहित्यिक पत्रकारिताको प्रकाशनका दृष्टिले प्रलेस (२००८) लाई पहिलो कोसे ढुङ्गा मान्नु पर्नेहुन्छ । त्यसपछि पुष्कर शमशेरको सम्पादनमा जनसाहित्य (२०११), बालकृष्ण पोखरेलको सम्पादनमा नौलो पाइलो (२०१३), बालकृष्ण पोखरेलको सम्पादनमा नौलो पाइलो (२०१४), श्यामप्रसादको प्रकाशन र शशीकला शर्माको सम्पादनमा स्वास्नीमान्छे (२०१५), कृष्णदास श्रेष्ठका सम्पादनमा नयाँ जमाना (२०१५), चूडामणि रेग्मीको सम्पादनको छहारी (२०१५), श्यामप्रसाद शर्माकै सम्पादनमा साहित्य (२०१६), गोविन्दप्रसाद लोहनीको सम्पादनमा बगैँचा (२०१८) आदिको प्रकाशनले नेपाली प्रगतिशील पत्रकारितालाई अघि बढाउँदै लगे ।

बीसको दशकमा भवानी घिमिरेको भानु (२०२०) ले यो यात्रालाई अघि बढायो र कमलप्रसाद घिमिरेको विहान (२०२१) ले यसलाई निरन्तरता दियो । चिनिया सांस्कृतिक क्रान्तिको प्रेरणा लिएर वासुदेव शर्मा र राधाकृष्ण मैनालीको सम्पादन–प्रकाशनमा झापाबाट प्रकाशित पञ्चामृत (२०२५ को प्रकाशनसँगै ३० को दशकभरि नै नेपाली साहित्यिक पत्रकारितामा यसको प्रभाव प¥यो र पत्रकारिताका गतिविधिले तीव्र गति लियो । नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनले चरम फुट लिएकै बेला कोशी प्रान्तीय कमिटीको झापा जिल्ला संगठनले वर्ग शत्रु सफाया आन्दोलन चलाए पछि एकातिर प्रगतिशील पत्रकारिताले केही भएपनि नयाँ उत्साह प्राप्त ग¥यो भने अर्कोतर्फ कठोर शासकीय नियन्त्रण छल्दै अघि बढ्न वाध्य बन्यो । त्यसपछि रामचन्द्र भट्टराईको सम्पादनमा सुस्केरा (२०२७), स्नेह सयमिको सम्पादनमा प्रतिभा (२०२९) मासिकको प्रकाशनले नेपाली प्रगतिशील साहित्यिक पत्रकारिताको विकासमा योगदान गरे ।

वि.संं. २०३० को दशकमा वेदना, संकल्प, सुस्केरा, उत्साह आदिको प्रकाशनले प्रगतिशील साहित्यिक र साहित्यिक पत्रकारिताको आन्दोलनमा अत्यधिक महत्वपूर्ण प्रभाव पारे । वि.सं. २०३३ तिर सङ्कल्प, सुस्केरा, र वेदनाबीच चर्किएको विवाद निकै असहिष्णु तवरमैं सतहमा आयो । प्रगतिशील साहित्यकार–पत्रकार दुई पक्षमा नराम्ररी विभाजित बने । त्यसको असर नेपाली साहित्यिक पत्रकारितामा पर्नु स्वाभाविक थियो । त्यसपछिको प्रयत्नस्वरूप यसै दशकको नेपाली प्रगतिशील पत्रकारिता चर्को आपसी विभाजन र त्यसपछिको एकीकृत धारणाको विकासमा गरेर प्रगतिशील लेखकहरूको साझा मन्चका रूपमा रमेश विकलको सम्पादनमा आएको उत्साहको प्रकाशनजस्ता उल्लेख्य घटनाको समेत दशक रह्यो । एक आपसमा मतान्तर चर्काएरै प्रकाशित भए पनि यस कालखण्डका प्रगतिशील साहित्य र पत्रकारितामा महत्वपूर्ण योगदान पु¥याउने साहित्यिक पत्रकाहरूमा दिल बरदान आदिको सम्पादनमा वेदना (२०३०), कुन्ता शर्माको सम्पादनमा संकल्प (२०३०), रघुपन्तको सम्पादनमा झिसमिसे (२०३५), रमेश विकलको सम्पादनमा उत्साह (२०३५), नारायण ढकालको सम्पादनमा लहर (२०३५), नौलो साहित्य (२०३६), श्रृषिराज बरालको सम्पादनमा त्रिकोण (२०३६) आदि उल्लेख्य देखिन्छन् । 

यसरी नै यस दशकमा प्रवीण जोशीको सम्पादनमा श्रृङ्खला मासिक (२०३५), कृष्णप्रसाद घिमिरेको स्वर (२०३५), हुकुमबहादर सिंहको सम्पादनमा हलकारा (२०३५), सुरेश आलेमगरको सम्पादनमा सेरोफेरो (२०३६), रामनाथ भट्टराईको सम्पादनमा नेपाली साहित्य (२०३९), चूडामणि रेग्मीको सम्पादनमा जूही (२०३८), बी. शर्माको सम्पादनमा मधुमास (२०३९), विजय चालिसे आदिको सम्पादनमा साँग्रिला (२०३९), रामनाथ भट्टराइको सम्पादनमा नेपाली साहित्य (२०३९) आदि साहित्यिक प्रकाशनले घोषित–अघोषित रूपमा प्रगतिशील नेपाली साहित्यिक पत्रकारितामा योगदान पु¥याएको देखिन्छ । यति मात्र नभएर यिनमध्ये धेरैले नेपाली समाजमा वर्गीय चेतनाको विकास गर्ने काममा समेत महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरे । 

त्यसपछिको कालखण्डमा परिजातको सम्पादनमा इन्द्रेणी साहित्य (२०४०), मोहन दुवालको सम्पादनमा जनमत (२०४०), मोहन सिटौलाको भारद्वाज (२०४०), पुण्यकार्कीको सम्पादनमा उदयपुर प्रलेसको नयाँ विहान (२०४४), जनकप्रसाद हुमागाइँको सम्पादनमा श्रृङ्खला त्रैमासिक (२०४५), मोदनाथ प्रश्रितको सम्पादनमा संस्कृति (२०४७), हरिहर खनालको सम्पादनमा जनसाहित्य (२०४८), ताराकान्त पाण्डेयको सम्पादनमा कलम (२०४९) आदि साहित्यिक पत्रिकाले नेपाली प्रगतिशील पत्रकारितामा महत्वपूर्ण योगदान गर्दै आएको देखिन्छ । त्यसपछि वि.सं. २०५० को दशकमा श्यामप्रसाद शर्माको सम्पादनमा प्रलेस (२०५०), नवराज रिजालको सम्पादनमा नवप्रज्ञापन (२०५०), राजकुमार के.सी.को सम्पादनमा विपुल (२०५०), डी.वी. हमालको सम्पादनमा झापाबाट समता लहर (२०५४), विनोद मञ्जनको सम्पादनमा शब्दपथ (२०५४), अशोक सुवेदीको सम्पादनमा नौलो विहानी (२०५४), विपिन आचार्यको सम्पादनमा झुल्का (२०५५), रामबहादुर थापामगरको सम्पादनमा सहयात्री (२०५६), रघुपन्तको सम्पादनमा युगदूत र मुक्तिमोर्चा, (२०५८), होम शङ्कर बास्तोलाको सम्पादनमा अन्तर्बोध (२०५८), प्रकाश सिलवालको सम्पादनको नागार्जुन (२०५८), धीरकुमार श्रेष्ठको शब्दाङ्कुर (२०५८), विजय खरेलको सम्पादनमा मेचीबाट सुसेली (२०५९), प्रकाश सिलवालको सम्पादनमा नागार्जुन (२०५९), खेम थपलियाको सम्पादनमा जलजला (२०५९) आदि प्रकाशनमा आएको देखिन्छ । 

  

साठीको दशकमा आर.सी रिजालको सम्पादनमा अक्षय अक्षर (२०६०), विवस वस्तीको सम्पादनमा शब्द संयोजन (२०६१), डा. गणेशप्रसाद बरालको सम्पादनमा हाम्रो सिर्जना (२०६३), रमेश श्रेष्ठको सम्पादनमा फिलिङ्गो (२०६३), दिल साहनीको सम्पादनमा बुटबलबाट जनघोष (२०६४), प्रकाश पन्थीको सम्पादनमा जनसंस्कृति (२०६५), घनश्याम ढकालको सम्पादनमा चन्द्रागिरि (२०६७), प्रमोद धितालको सम्पादनमा जनज्वार (२०६७), केशव सिलवालको सम्पादनमा प्रतिभा प्रवाह (२०६७) र बालकृष्ण बरालको सम्पादनमा लालुपाते (२०६७) का साथै खेम थपलियाको सम्पादनमा नयाँ यथार्थजस्ता पत्रिकाहरू प्रकाशित भई प्रगतिशील पत्रकारितालाई अघि बढाएको देखिन्छ ।  

वि.सं. २०२५ पछि विभिन्न सामयिक प्रकाशनका साथै विद्यार्थी संगठनका मुखपत्रहरू पनि पर्याप्त सङ्ख्यामा प्रकाशित हुँदै आए । तीमध्ये आनन्ददेव भटट्को सम्पादनमा धरानबाट प्रेरणा (२०२१),  चूडामणि रेग्मीको सम्पादनमा झापाबाट मोती (२०२३), खगेन्द्र संग्रौलाको सम्पादनमा उषा (२०२५), मुरारीमोहन जोशीको सम्पादनमा चितवनबाट नौलो राँको (२०२७), मोहन दुवालको सम्पादनमा बनेपाबाट विगुल (२०२७), रमेश भट्टराइको सम्पादनमा मोरङबाट प्रकाश (२०२८), लक्ष्मणलाल नेवाको सम्पादनमा त्रिशूली (२०२८), मेघराज शर्माको सम्पादनमा आवाज (२०३०), माणिकलाल श्रेष्ठको सम्पादनको स्पन्दन (२०३४), कृष्णविनोद लम्सालको सम्पादनमा हाँक (२०३५), हरिहर खनालको सम्पादनमा जाँगर (२०३६), दुुर्गामोहन श्रेष्ठको सम्पादनमा नौलो कोसेली (२०३८), गणेश योन्जनको सम्पादनमा मुक्का (२०३९), र आगमन (२०४०) रामेश्वर फुयालको सम्पादनमा काग (२०४३), रमेशमोहन अधिकारीको सम्पादनमा सूर्योदय (२०४७), प्रकाशमान न्याछ्यौंको सम्पादनमा युगवाहक (२०४८), घनश्याम ढकालको सम्पादनमा गण्डकी संगम (२०५०), रविलाल अधिकारीको सम्पादनमा प्रलेस कास्कीको प्रकाशन साहित्य–प्रभा (२०५४), कुमार खकुरेलको सम्पादनमा सूर्यमुखी (२०५४), एकराज भट्टराइको सम्पादनमा मोरङ प्रलेसको प्रलेस (२०५५), बलभद्र भारतीको सम्पादनमा प्रलेस सुर्खेतको रातो थुँगा, आर. एम. डङ्गोलको सम्पादनमा त्रिशूली–त्रिवेणी (२०६२), आनन्ददेव भट्टकै सम्पादनमा वीरगन्जबाट प्रेरणाको प्रकाशन भएको देखिन्छ ।  

निष्कर्षः

नेपाली स्वतन्त्रताका प्रँय सबै सङ्घघर्षमा नेपाली पत्रकारिताको योगदान रहेको स्पष्ट छ । महाकवि देवकोटाले युगवाणीद्वारा सात सालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा जनजागृतिको विस्तारमा महत्वपूर्ण सन्देश दिएका थिए भने धरणीधर कोइराला, महानन्द सापकोटाजस्ता राष्ट्रवादी साहित्यकारहरूले यस्तै माध्यमद्वारा सामाजिक कुरीति र शोषण बिरुद्ध प्रजातान्त्रिक हक अधिकारकका लागि शङ्खघोष गरेका थिए । तत्कालीन अन्धकारयुक्त युगमानेपाली जनताको राजनीतिक चेतनाको स्तर उकास्न, प्रजातान्त्रिक हक अधिकारप्रति चेतना जगाउन र क्रान्तिकारी उत्सर्गको भावना विकसित गर्न पत्रकारिता र त्यसमा पनि साहित्यिक साहित्यिकारिले गरेको योगदान अत्यन्त उल्लेख्य र प्रगतिशील पत्रकारिताले यस क्षेत्रमा अत्यधिक योगदान गरेका छन् ।   

   

पुष्पलालद्वारा वि.सं. २००५ मा कम्युनिस्ट घोषापत्रको नेपालीमा अनुवाद गर्नुका सार्थ पछिल्लो वर्ष नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापना भएपछि नेपालमा प्रगतिशीलता र प्रगतिवादका बारेमा विचारधारात्मक अध्यन, छलफल र चर्चापरिचर्चा हुन थालेका हुन् । त्यसको प्रभावकै कारण नेपाली पत्रकारितामा स्वतन्त्र पत्रकारिताका साथै प्रगतिशील पत्रकारिताको थालनी समेत प्रगतिशील पत्रकारिताबाटै हुनपुग्नालाई गौरवपूर्ण मान्नुपर्दछ । साहित्यकार–पत्रकार हृदयचन्द्र सिंह प्रधानको सम्पादनमा प्रकाशित साहित्य स्रोत (२००४) र जागरण साप्ताहिक (२००७ फागुन ४) नेपाली साहित्यका प्रथम जनपक्षीय पत्रकारिता थिए र यिनबाटै जनताको पक्ष्ँमा पत्रकारिताको सुरुवात मात्र नभएर निजी क्षेत्रमा नेपाली पत्रकरिताको प्रारम्भ समेत हुनपुग्यो । यो समग्र प्रगतिशील पक्षकै गौरवको विषय मान्नुपर्दछ । 

सन्दर्भ–सामग्री

१. इन्साइक्लोपिडिया अमेरिकाना, १९२, अमेरिकन कर्पोरेसन, न्यु योर्क ।

२. इन्साइक्लोपिडिया एन्कार्टा, २००४, अन लाइन एडिसन ।

३. उल्फ, टम, द न्यु जर्नलिजम, १९७५, पान बुक लिमिटेड, लण्डन । 

४. एभ्रिम्यान्स इन्साइक्लोपिडिया, १९७८ (सं. डी. ए. गिरिङ), जे.एम. डेन्ट एन्ड सन्स लि.। 

५. ओझा, देवीप्रसाद, डा., २०६०, सुदूरपश्चिममा पत्रकारिता,

६. कृष्णप्रसाद पराजुली, साहित्यिक पत्रकारिताः विशुद्ध साहित्यिकता अथवा व्यवसायिकता, कार्यपत्र, प्रेसकाउन्सिल नेपालद्वारा  आयोजत साहित्यिक पत्रकारितसम्बन्धी अन्तक्र्रिया । 

७. चालिसे, विजय, समाचार सङ्कलन तथा सम्पादन, चौथो संस्करण २०६५, साझा प्रकाशन ।

८. ऐ.....ऐ, आमसञ्चार, द्वन्द र आतङ्कवाद, भृकुटी एकेडेमिक पब्लिकेसन्स, २०६० । 

९. ऐ.....ऐ, मिडिया एन्ड कल्चर २००८, विवेक शीर्जनशील प्रकाशन ।

१०. ऐ.....ऐ, आमसञ्चारका सिद्धान्तहरू, साझा प्रकाशन, २०६४ ।

११. ऐ.....ऐ, नेपाली सञ्चारमाध्यम र साहित्य, नागार्जुन, वर्ष ३ अङ्क २, पूर्णङ्क १०, २०६१ असोज–पुस, नागार्जुन साहित्यिक प्रतिष्ठान तथा साहित्यिक पत्रकार सङ्घको संयुक्त आयोजनामा आयोजित सञ्चारमा साहित्य विषयक गोष्ठीमा प्रस्तुत कार्यपत्र ।

१२. द वल्र्ड बुक इन्साइक्लोपिडिया, १९६१, फिल्ड इन्टरप्राइजेज एजुकेसनल कर्पोरेसन, युएसए ।

१३. दाहाल, सुमन, २०५५, प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा नेपाली पत्रकारिताको भूमिका, त्रिवि राजनीतिशास्त्र केन्द्रीय विभाग अन्तर्गत एम ए दोस्रो वर्षका प्रयोजनको लागि शोधपत्र ।

१४. देवकोटा, ग्रष्मबहादुर २०२४, नेपालको छापाखाना र पत्रपत्रिकाको इतिहास ।    

१५. देवीप्रसाद सुवेदी, साहित्यिक पत्रकारिताः समस्या र समाधान, कार्यपत्र, प्रेसकाउन्सिल नेपालद्वारा आयोजित गोष्ठी, २०५८ 

१६. नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, नेपाली साहित्यकोश २०५५।      

१७. पे्रस काउन्सिल नेपालका प्रतिवेदनहरू । 

१८. फग्र्युसन, रोएना, एडिटिङ स्मल म्यागाजिन १९६१, कोलम्बिया युनिभर्सिटी प्रेस, न्युयोर्क, लण्डन ।

१९. रामचन्द्र गौतम, साहित्यको विकास र सांस्कृतिक जागरणका लागि २१औं शताब्दीमा सञ्चार माध्यमको प्रयोग, भारतीय  स्वतन्त्रताको स्वर्णजयन्तीका अवसरमा भारतीय दूतावासद्वारा काठमाणौंमा आयोजित साहित्य र विद्युतीय माध्यम विषयक गोष्ठीमा प्रस्तुत हिन्दी पत्र । 

२०. विकीपिडिया, अन लाइन इन्साइक्लोपिडिया 

१६. शिव रेग्मी, “शाारदा”का सम्पादकीय विचारहरू, नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, २०५८ ।

जनमत मासिकबाट साभार