नेपाल साहित्यिक पत्रकार सङ्घको १७ औ वार्षिकोत्सव कार्यक्रम सम्पन्न ।

 यही २०८० साल असार १३ गते नेपाल साहित्यिक पत्रकार सङ्घको १७ औ वार्षिकोत्सव कार्यक्रम सम्पन्न भएको छ । सङ्‌घका अध्यक्ष मोहन दुवालको सभापतित्वमा भएको उक्त समारोहमा साहित्यिक पत्रकारितामा विशिष्ट योगदान पुर्‍याउनु हुने साहित्यिक पत्रकारहरु नगेन्द्रराज शर्मा , डि.आर. पोखरेल, रामभरोस कापडी, हिरण्य कुमारी पाठक, खिमानन्द पोखरेललाई सम्मान गरिएको थियो । नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठानका कुलपति भूपाल राईको सभापतित्वमा सम्पन्न उक्त कार्यक्रममा सङ्घका पूर्वअध्यक्ष तथा सल्लाहकार रोचक घिमिरे , सल्लाहकार मातृका पोखरेल, राधेश्याम लेकालीलगायतले शुभकामना मन्तव्य राख्नु भएको थियो ।

000

पुरानै ढर्रामा साहित्यिक पत्रकारिता - विवस वस्ती

विश्वका केही कर्पोरेट घरानाहरू मिडियामा लगानी गर्न अनिच्छुक रहेका होलान् । र, केही कर्पोरेट घरानाहरूले ‘घाटाको व्यापार’ गर्नु परेपछि अल्पायूमै आफूद्वारा सञ्चालित मिडियाको घाँटी निमोठ्न उद्यत देखिएका पनि छन् । नाफा र घाटाको गणितमा चलिरहेको वर्तमान विश्वमा मिडियामा लगानी गर्नेहरूमा पनि लेखाजोखाको सूत्र नहोला भन्न सकिन्न । तर, पनि ठूला–ठूला कर्पोरेट घरानाहरूका निम्ति मिडिया एउटा अपरिहार्य चिज हो र त्यसलाई सदुपयोग/दुरुपयोग गर्ने सवालमा त्यस्ता घरानाहरू सदैव दत्तचित्त रहन्छन् ।

अहिले नेपाली मिडिया क्षेत्र पनि त्यही हिसाब–किताबमा विकसित भइरहेको यथार्थलाई कुनै पनि कोणबाट पन्छाउन सकिँदैन । मिडिया क्षेत्रले लगातार छलाङ मारिरहे पनि नेपाली पत्रकारिताको आधारस्तम्भ/धरोहरका रूपमा स्थापित साहित्यिक पत्रकारिता क्षेत्रको स्थिति भने अहिले पनि अत्यन्तै रुग्ण, दयनीय र कहालीलाग्दो अवस्थामा छ । इतिहासका पानाहरूले भन्छ, नेपाली पत्रकारिताको प्रारम्भ साहित्यिक पत्रकारिताबाट भयो । सूचना र सञ्चारको अभिव्यक्तिकरणमा लगाम लागेको र प्रविधिको पनि विकास हुन नसकिरहेको समयावधिमा सूचनाको सम्बाहक मानिने पत्रकारितामा पाइला राख्ने दुस्साहस गर्नु अनौठो विषय थियो, त्यतिबेला । तर, त्यही बेला अर्थात् राणाकालीन समयमा साहित्यिक प्रकाशनले समाज र व्यक्तिमा कुनै तरंग नल्याउने निष्कर्ष सम्भवत: तत्कालीन शासकहरूद्वारा निकालिएकै हुँदा साहित्यिक पत्रकारिताको डोब खनियो र अहिलेसम्म पनि सीमित संख्यामै भए पनि देशका कुनाकाप्चाहरूबाट साहित्यिक पत्रिकाहरू नियमित र अनियमित प्रकाशन भइरहेका छन् र यो विषय र क्षेत्रका पारखीहरूलाई आफ्नो गच्छेले भ्याएअनुरूप तृप्त तुल्याइरहेका छन् ।

तथापि, इतिहासले मात्र धान्न र थेग्न नसक्दोरहेछ भन्ने गतिलो प्रमाण वर्तमान साहित्यिक पत्रकारिता क्षेत्र नै हुनपुगेको छ । इतिहास एउटा गर्वको विषय हुनसक्ला तर त्यसले वर्तमानका समस्या, संकट र अन्तरविरोधहरू छिचोल्ने दिशामा भने भूमिका निभाउन सक्दैन । अहिले साहित्यिक पत्रकारिता क्षेत्र पनि त्यही नियति भोग्न बाध्य छ । गर्विलो इतिहास भए पनि साहित्यिक पत्रकारिताले एउटा पृथक्, सम्मानजनक र प्रभावकारी क्षेत्र पाउन सकिरहेको छैन । यो अत्यन्तै दु:खद् विषय हो ।

अर्को दु:खद् विषय त, साहित्यिक पत्रकारिता सदैव राज्यद्वारा उपेक्षित रह्यो र अद्यापि छ । विगतदेखि वर्तमानसम्म यो क्षेत्रले राज्यबाट उपेक्षाको गह्रुंगो भारी मात्रै बोक्दै आइरहेको छ । राज्यको दृष्टिमा यो क्षेत्र किन पनि हेय छ भने, साहित्य वा साहित्यिक पत्रकारितामा कलम चलाउनेहरूले सत्तासीन तप्कालाई कुनै पनि हिसाबले झाँट्न सक्दैनन् । यो आंशिक यथार्थ पनि हो । अरू प्रभावशाली मिडियाहरूको स्थापना, विकास र विस्तार भइरहेको वर्तमान सन्दर्भमा विम्ब, प्रतीक र उपमाहरूमा खेल्ने निरीह साहित्यिक पत्रिका र पत्रकारहरूले के नै पो गर्न सक्छन् र ? अझ, सूचनालाई मात्र महत्त्व दिने तर ज्ञान, विवेक, निष्ठा र जनपक्षधरताजस्ता पक्षहरूमा मौन रहने ‘हरपलको साथी’को रूपमा मित्रता गाँस्न लालायित वर्तमान सञ्चारमाध्यम र गृहहरूको बोलवाला चलिरहेको समय साहित्यिक पत्रकारिताको हविगत के होला ? जोकोहीले सहजै अनुमान लगाउन सक्छन् ।

हुन त, साहित्यिक पत्रकारिता क्षेत्रको पनि आफ्नै कमीकमजोरी छ । यो क्षेत्र र परम्परागत नेपाली खेती प्रणालीबीच समानता भेट्न सकिन्छ । जसरी, आधुनिक प्रविधि र ज्ञान भित्रिए पनि नेपाली कृषि क्षेत्र अझै पनि परम्परागत रूपमै अल्झिरहेको छ, साहित्यिक पत्रकारिता पनि यो नियतिबाट टाढा छैन । मूलत: साहित्यिक पत्रकारितामा दत्तचित्त भएर लाग्नेहरूमा पुराना पुस्ताको बाहुल्यता रहेको हुँदा पनि यस्तो समस्या उत्पन्न भएको हुनसक्छ । तर, उच्च ज्ञान र आधुनिक प्रविधिको सहायतामा साहित्यिक पत्रकारिता क्षेत्रलाई समयसापेक्ष एवम् प्रभावकारी तुल्याउन इतिहास रच्ने साहित्यिक पत्रकारहरूले अब कन्जुस्याइँ गर्नु उचित दैखिँदैन ।

एक दशकअघिको प्रसंग हो । हिन्दी साहित्यका अग्रणी साहित्यिक पत्रिका ‘हंस’मा एउटा वाक्य छापिएको हुन्थ्यो–‘इस वर्ष लेखकीय पारिश्रमिक अरुन्धति राय के सौजन्य से ।’ हिन्दीका चर्चित लेखिका रायले ‘हंस’मा त्यस वर्षभरि प्रकाशित रचनाहरूको पारिश्रमिकको व्ययभार लिनुको तात्पर्य के थियो भने, आकर्षक र उचित पारिश्रमिकबिना राम्रा रचनाहरूको अपेक्षा राख्नु व्यर्थ छ । हुन पनि, अचेल स्थापित र राम्रा लेखकहरूका रचना पुराना र प्रतिष्ठित साहित्यिक पत्रिकाहरूमा भन्दा स्थापित दैनिक समाचारपत्रहरूमा आउँछन् । यस्ता समाचारपत्रहरूले ती स्रष्टाहरूलाई आकर्षित गर्नुको कारण के हो भने दैनिक समाचारपत्रहरूमा रचना प्रकाशित हुँदा एक त पाठक संख्या अधिक बटुल्न पाउँछन् र अर्को, आकर्षक पारिश्रमिक पनि पाइन्छ ।

तीतो यथार्थ के हो भने, अहिले पनि केही संस्थानमुखी साहित्यिक पत्रिकाबाहेक निजी पहलबाट प्रकाशित साहित्यिक पत्रिकाहरूले लेखकस्व प्रदान गर्ने हैसियत राख्दैनन् । एउटा अंक प्रकाशनको चिन्ताबाट टाढा नहुँदै अर्को अंकका लागि प्रकाशन खर्च कसरी जुटाउने भन्ने चिन्तामा सदैव रुमल्लिइरहने साहित्यिक पत्रकारहरूले कसरी लेखकहरूलाई पनि पारिश्रमिक दिनुपर्ने सोच राख्न भ्याउलान् ? र, अधिकांश लेखकहरू पनि यति सचेत भइसकेका छन् कि, आकर्षक पारिश्रमिक दिने पत्रिकाहरूलाई रचना दिनु उनीहरूको पहिलो प्राथमिकतामा पर्दछ भने अलि कमसल रचनाहरू लेखकस्व नदिने पत्रिकाहरूलाई सम्प्रेषित गर्न रुचाउँछन् । अर्थात्, रचनालाई पनि लेखकस्वको आधारमा वर्गीकरण गर्ने प्रवृत्ति लेखकहरूमा मौलाइरहेको छ । यस्तो प्रवृत्तिले नेपाली साहित्यलाई कतातिर लैजाला र साहित्यिक पत्रकारिता गर्नेहरूको हविगत पनि के होला ?

तसर्थ, लेखकस्वको दायित्व निर्वाह गर्ने अरुन्धति रायहरू हामीकहाँ फेला पर्नु मुस्किल नै छ । र, अहोरात्र साहित्यिक पत्रकारितामा लागेर कपाल फुलाउने चूडामणि रेग्मी, वीरबहादुर चन्द, रोचक घिमिरे, नगेन्द्रराज शर्मा, मोहन दुवालजस्ता व्यक्तित्वहरूको योगदानलाई उपेक्षा गर्न पनि सकिँदैन । तसर्थ, नयाँ प्रविधि, परिवेशअनुरूप साहित्यिक पत्रकारितालाई रूपान्तरण गर्दै र सिंगो पत्रकारिता क्षेत्रमा भित्रिइरहेको व्यवसायिकता बोधलाई ग्रहण गर्दै अघि बढ्नुबाहेक नेपाली साहित्यिक पत्रकारिता क्षेत्रसित अर्को विकल्प तत्काल दैखिँदैन । यस्तो मार्ग अपनाए, लेखकीय पारिश्रमिकका लागि कुनै व्यक्तिको सौजन्य ग्रहण गर्ने झन्झट बेसाइरहनु पर्दैन ।

000

www.ebudhabar.com

सम्पादकका सुसेधन्दा - राजकुमार बानियाँ

 

साहित्यिक पत्रिकाका ७५ देखि ८५ वर्ष उमेर समूहका सम्पादकहरुलाई ‘वन म्यान आर्मी’ भने पनि हुन्छ । उनीहरु प्रकाशक, व्यवस्थापक, रिपोर्टर, प्रुफरिडर, हकर सबथोक हुन् । तर, आज साहित्यिक पत्रिका ‘प्रेसर’ र ‘सुगर’ ले च्यापेका बिरामीजस्ता छन् ।

पूर्वीय परम्परामा ७५ देखि १०० वर्षको उमेर संन्यासाश्रमका रूपमा परिभाषित छ । यो ऋषितुल्य चरणमा कतिपयले अम्मल छाड्छन्, संघसंस्थाको सम्बद्धता छाड्छन्, पारिवारिक जिम्मेवारी छाड्छन् । तर, ८५ वर्ष पुग्दा पनि साहित्यिक पत्रिकाको सुसेधन्दा छाड्न सकेनन्, ‘अभिव्यक्ति’ (२०२७) का सम्पादक/प्रकाशक नगेन्द्रराज शर्माले ।

शर्माले ५२ वर्ष चलाइसकेको पत्रिका परिवारलाई छाड्नु उचित ठानेनन् । कर गरे ‘हुन्छ’ त भन्लान्, आफू नरहेपछि छाडिदेलान् भन्ने चिन्ताका कारण उनले सत्पात्रको खोजी गरे । अन्ततः पूर्णांक २१४ (वैशाख–जेठ, २०७९) मा पवन आलोक र देविका तिमिल्सिनालाई सुम्पिए ।

‘कतिपय साहित्यिक सम्पादकले मै चलाइदिन्छु भनेका थिए, तर उनीहरूले आफ्नो पत्रिका चलाउँछन् कि मेरो चलाउँछन् भनेर दिइनँ,’ शर्मा भन्छन्, ‘म अझै पनि साथीहरूलाई सघाइरहेको छु ।’ उनले अभिव्यक्ति अक्षयकोषमा रहेको २५ लाख रुपैयाँमार्फत पत्रिका निकाल्ने बन्दोबस्त मिलाएका छन् ।

प्रकाशनका दृष्टिले ‘अभिव्यक्ति’ भन्दा पुरानो साहित्यिक पत्रिका हो, ‘रचना’ (२०१८) । त्यसका प्रधान सम्पादक रोचक घिमिरे उमेरमा ८२ वर्षका भए पनि जोस–जाँगरमा २८ वर्षका जस्ता फुर्तिला छन् । १७७ अंक सम्पादन/प्रकाशन गरिसकेका उनी अझै अवकाश लिने सुरसारमा छैनन् । अहिले पनि उनको पत्रिकामा लेखरचना छाप्न लालायित कवि–लेखकको संख्या उस्तै छ ।

भैरव अर्याल, रमेश विकल आदि साथीहरूको उक्साहटमा रोचकले पत्रिका निकाल्न थालेका रहेछन् । ‘नेपाली भाषाका सबैजसो पुस्तक र पत्रिका मकहाँ रहून् भनेर रोचक पुस्तक सदन भन्ने निजी पुस्तकालय खोलेको थिएँ,’ उनी सम्झिन्छन्, ‘भैरवले यसरी पैसा खर्च गर्नुभन्दा आफैं पत्रिका निकालौं न भनेर कर लगाएपछि मैले पनि मसक्क आँटें ।’

पहिलो अंकमै ‘रचना’ को धुमधाम चर्चा भयो । कविता मात्र लेख्ने पारिजातको पहिलो कथा छापियो, ‘मैले नजन्माएको छोरो’ । भूपी शेरचनको ‘हुँदैन बिहान मिर्मिरमा तारा’ र तुलसी दिवसको ‘हृदयको बालक’ छापियो । कृष्णभक्त श्रेष्ठसमेत ‘रूपरेखा क्याम्प’ छाडेर आए । परशु प्रधानले भोजपुरमा मात्रै तीन सय ग्राहक बनाइदिए । यसरी ‘रूपरेखा’ (२०१७) सँग नारिने पत्रिका भयो, ‘रचना’ । राम्रा लेखक कसले छाप्ने भनेर अघोषित होडबाजी चल्यो ।

काठमाडौंमा मात्र बूढापाका सम्पादक छैनन्, कञ्चनपुरको महेन्द्रनगरबाट २५ वर्षदेखि निरन्तर निस्किरहेको डोटेली भाषाको साहित्यिक मासिक पत्रिका ‘गुगुल्डि’ का प्रधान सम्पादक वीरबहादुर चन्द ‘विश्राम’ को उमेर पनि आठ दशक उकालो लागिसकेको छ । उपनाम विश्राम भए पनि उनमा थकानको छेकछन्नै छैन ।

पूर्वशिक्षक चन्दको सम्पादनमा ‘गुगुल्डि’ को ३ सय अंक छापाखानामा पुगिसकेको छ । डोट्याली भाषामा नै किन त ? ‘म भारत, पिथौरागढमा पढ्दा देहरादून, गढवालका मानिसले डोट्याल भनेर जिस्काउँथे, सुरुसुरुमा अप्ठ्यारो लाग्थ्यो,’ ‘डोट्याली शब्दभण्डार’ (२०५२) का लेखक चन्द भन्छन्, ‘पछि मैले ऐतिहासिक डोटी राज्यको प्रभाव भारतको कुमाउ गढवालदेखि कर्णालीसम्म थियो भन्ने थाहा पाएँ र यही भाषामा पत्रिका निकाल्न तम्सिएँ ।’

डोट्याली भाषामा ‘गुगुल्डि’ को अर्थ हुन्छ, मनको धोको । उनको मनको धोको यही पत्रिकालाई बँचाउने हो । बिग्रेको भाषाको किन पछि लाग्नुहुन्छ भन्नेलाई उनी पत्रिका निकालेर झटारो हानिरहेका छन् । उनी भन्छन्, ‘अहिलेसम्म साथीहरूको सहयोगले चलेकै छ । भविष्यमा गुगुल्डि वाङ्मय प्रतिष्ठानका साथीहरूले चलाउलान् ।’

समर्पणका हिसाबले नारी सम्पादक पनि कम छैनन् भन्ने उदाहरण हुन्, हिरण्यकुमारी पाठक (८१) । उनले २८ वर्षदेखि साहित्यिक पत्रिका ‘नारी स्वर’ (वुमन भ्वाइस) को प्रधान सम्पादकत्व लिइरहेकी छन् । राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकबाट अवकाशप्राप्त पाठकले सिद्धिचरण श्रेष्ठ, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, माधवप्रसाद घिमिरे आदि विशेषांकसहित ५१ अंक निकालिसकेकी छन् । लकडाउनमा चार अंक छुटेकामा पाठकको थकथकी छ । उनी भन्छिन्, ‘अहिले मलाई सहयोग गर्ने कोही छैन । मैले आफैंलाई सहयोग गरिरहेको छु । बाँचुन्जेल पत्रिका चलाइरहन्छु ।’

बनेपा (काभ्रे) मा बसेर मोहन दुवाल, ७५ पनि ‘जनमत’ साहित्यिक मासिकको मोर्चा सम्हालिरहेका छन् । पूर्व प्रधानाध्यापक दुवालले जनमतका २९७ अंक निकालिसकेका छन् । उनको पत्रिका कोरोनाकालमा पनि रोकिएन ।

२०२७ मै ‘विगुल’ दर्ता गरेका दुवालले ‘वेदना’ र ‘उत्साह’ साहित्यिक पत्रिका सम्पादन गरे । २०३९ मा ‘जनमत’ विचारप्रधान पाक्षिक निकाल्दा हरेक अंकजसो केरकारमा परेपछि उनले नारायणकाजी श्रेष्ठलाई जिम्मा दिए । २०४४ फागुनमा श्रेष्ठले छाडेपछि आफैं कस्सिए । ‘प्रेसको ऋण तिर्न श्रीमतीको दुई तोला सुन १० हजार रुपैयाँमा बेचेको छु,’ उनी सुनाउँछन्, ‘स्कुलको हेडमास्टर हुँदा पेस्की लिएर समेत जनमत निकालेँ ।’

वन म्यान आर्मी  !

यी ७५ देखि ८५ वर्ष उमेर समूहका सम्पादकहरूलाई ‘वन म्यान आर्मी’ भने पनि हुन्छ । उनीहरू पत्रिकाका प्रकाशक, व्यवस्थापक, रिपोर्टर, प्रुफरिडर, हकर सबथोक आफैं हुन् ।

नेपाल साहित्यिक पत्रकार संघका अध्यक्षसमेत रहेका दुवालका अनुसार, मुलुकभरि व्यक्तिगत वा सामूहिक प्रयासमा साहित्यिक सेवाभावबाट नियमित/अनियमित रूपमा छापिने पत्रिका सयौंका संख्यामा छन् । तर, नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानको साहित्यिक पत्रिका सहयोग कोष र नेपाल प्रेस काउन्सिलको वर्गीकरणमा परेका साहित्यिक पत्रिकाको सूची भने अत्यन्त सानो छ ।

यसपालि साहित्यिक पत्रिका सहयोग कोष पाएका मासिक, द्वैमासिक र त्रैमासिक पत्रिकाको संख्या ४१ छ । पुरानो अंक गाभेर तीन अंक पुर्‍याउने तीन–चारवटा पत्रिकाले भने त्यो सहयोग पाएनन् । नियमितताका दृष्टिकोणले मकवानपुरमा तीन साहित्यिक पत्रिका छन् भने पर्वत र काभ्रेपलाञ्चोकमा दुइटा । सरुभक्त, तीर्थ श्रेष्ठको सहर पोखरामा समेत नियमित साहित्यिक पत्रिका छैनन् । ‘सगर’ बन्द भएपछि वीरगन्जमा सामसुम छ ।

त्यसो त आफ्नै रचना छाप्ने वा आफ्ना रचनाको समालोचना छाप्ने ध्येय बोकेका साहित्यिक पत्रिका पनि नभेटिने होइनन् । ‘प्रेस काउन्सिलको वर्गीकरणमा काभ्रे ठेगाना भएको ‘सचेतना संसार’ साहित्यिक पत्रिका पनि छ, तर हामीले अहिलेसम्म त्यसको नाकमुख देखेका छैनौं,’ दुवाल भन्छन्, ‘सम्पादक/प्रकाशक पनि चिनिएका छैनन् । सहुलियत लिने दुराशय हो कि !’

नेपालमा साहित्यिक पत्रकारहरूको संगठनसमेत दुइटा छन् । २०२९ मा खुलेको साहित्यिक पत्रकार संघमा वर्षौंदेखि राधेश्याम लेकाली अध्यक्ष छन् । त्यसमा साहित्यिक पत्रकार कोही पनि नभएको र लेकालीको कब्जामा भएको भन्दै २०६३ मा रोचक घिमिरेको अध्यक्षतामा नेपाल साहित्यिक पत्रकार संघ खोलेको दुवालको कथन छ ।

प्रतिभालाई उजिल्याउने कतिपय साहित्यिक पत्रिका बन्द नै भएका छन् भने कतिपय सुक्दै सुक्दै गएर बिलाउने अवस्थामा पुगेका छन् । ‘आजको दिनमा आउँदा साहित्यिक पत्रिका प्रेसर र सुगरले च्यापेका बिरामीजस्ता छन्, बाँच्न त पाएका छन्, तर अधमरो अवस्थामा छन्,’ दुवाल थप्छन् ।

धेरैजसो साहित्यिक सम्पादकले दुःखकै विज्ञापन गरे पनि शर्माको अनुभव पृथक् छ । ‘अभिव्यक्ति मामुली पत्रिका हो, म पनि मामुली सम्पादक हुँ, मजस्ता कति आए, कति गए, सबभन्दा ठूलो कुरा मलाई पत्रिकाले इष्टमित्र दिएको छ,’ उनी भन्छन्, ‘साहित्यिक पत्रिका चलाएरै टुट्टा परें, डुबें, मरें भनेर ललनी गाउनेहरूभन्दा साहित्यिक पत्रिका चलाएरै घरबार जोडें, छोराछोरी पढाएँ भन्नेहरू इमानदार हुन् ।’

आजको डिजिटल दुनियाँमा वर्षौंदेखि साहित्यिक पत्रिका निकालिरहनुको रहस्य के हो त ? शर्माको शब्दमा पत्रिकासँग सम्पादकको पहिचान जोडिएको हुन्छ । लेखक त कृति रहुन्जेल बाँच्छ, तर पत्रिका नभएपछि सम्पादक बाँच्दैन । सम्पादकको हतियार भनेकै साहित्यिक पत्रिका हो ।

त्यसो त शर्माले आफूमात्र ‘अभिव्यक्ति’ को अविच्छिन्न सम्पादक हुन सोचेका थिएनन् । एकपटक उनले कवि हरिभक्त कटुवाललाई विज्ञापन उठाएर खाने सर्तमा सम्पादक बनाए । तर, कटुवालकै कारण एउटा अंक आधा एउटा प्रेसमा, आधा अर्को प्रेसमा छाप्नुपर्ने बाध्यता आइलाग्यो । अर्को पटक भाइ जगदीश घिमिरेलाई सम्पादक बनाए । तर, शर्माले तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाका विरुद्धमा सम्पादकीय लेखेपछि जगदीश आफैं पन्छिए ।

पठनीय कि कामचलाउ ?

मूलधारको पत्रकारिताभन्दा पनि पुरानो मानिएको साहित्यिक पत्रकारिता व्यावसायिक हुने संकेत अझै देखिएको छैन । धेरैजसो पत्रिका एकै खालका छन् । कथा, कविता, लघुकथा, मुक्तक, गीत, गजल, केही प्राध्यापकीय र फर्माइसी समीक्षा बटुलबाटुल गरी हस्याङ्फस्याङ् निकालिएका जस्ता लाग्छन् । सिर्फ ‘कलेक्सन’ छ, ‘सिलेक्सन’ छैन ।

पत्रिका आद्योपान्त पठनीय हुन सम्पादक पनि गतिला चाहिन्छन् । ‘समकालीन साहित्य’, ‘गरिमा’ जस्ता पत्रिकाका यशस्वी सम्पादक अविनाश श्रेष्ठ पनि हामीमाझ छँदैछन् । ‘बगर’, ‘पाण्डुलिपि’ जस्ता केही पत्रिकाले सम्पादककै कारण कुनै बेला नवीनता दिएका थिए । पाठकको रुचि समेटेर मर्मस्पर्शी खजाना र उम्दा साजसज्जा पस्कन सक्ने सम्पादक न्यून छन् ।

सम्पादक नगेन्द्रराज शर्मा भन्छन्– आद्योपान्त पठनीय पत्रिका आजसम्म छापिएकै छैन । मैले प्रयास गरेको हुँ, सकिनँ । आफैंले छापेको सामग्रीलाई नराम्रा भन्नु भएन, कामचलाउ छन् ।

भनूँ भने साहित्यिक पत्रिका सीमित लेखकमण्डलीको पेवापातजस्तो छ । पाठकीय सहभागिता अनि सिर्जनशीलता ठ्याम्मै देखिँदैन । एकेक अक्षर र मात्राहरू औंलाले च्यापेर स्टिकमा पंक्ति मिलाएर धागोले कसेर ग्यालीमा पेज बाँध्ने मुद्रण प्रविधिको धङधङीबाट मुक्त हुन सकेका छैनन् ।

पाठकको हातसम्म पत्रिका पुर्‍याउने बिक्री र वितरणको उचित सञ्जाल पनि छैन । मुद्रण संख्या झन्झन् ओरालो लाग्दै छ । हालै भेटिएका ‘अभिव्यक्ति’, ‘दायित्व’, ‘शिवपुरी सन्देश’ लगायत पत्रिकाको मूल्य ५० रुपैयाँ छ । चर्को महँगीको बावजुद साहित्यिक पत्रिका निकै सस्ता छन् । तर, साहित्यिक पत्रिका पाठक त परै जाओस्, लेखकहरूले नै नपढेको स्थिति छ । डिजिटल जमानामा सम्पादककहाँ धाएर साहित्यिक पत्रिका पढ्ने को ? स्वनामधन्य लेखक स्वयं साहित्यिक पत्रिकाको पाठक बन्न सकिरहेका छैनन् भन्ने एउटा दृष्टान्त हो, प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको राष्ट्रव्यापी कविता महोत्सवमै साहित्यिक पत्रिकामा प्रकाशित रचना पुरस्कृत भइरहनु ।

‘अभिव्यक्ति’ को सय अंक निकाल्ने क्रममा नगेन्द्रराज शर्माले समालोचक वासुदेव त्रिपाठीलाई बन्द खामसहित ४०–५० वटा पत्रिका पठाएका थिए । ‘त्रिपाठीले आद्योपान्त पठनीय पत्रिका भनेर लेखिदिनुभयो । मलाई नै पत्यार लागेन । मलाई लाग्छ, आद्योपान्त पढ्नुपर्ने पत्रिका छापिएकै छैन । मैले प्रयास गरेको हुँ, सकिनँ,’ शर्मा भन्छन्, ‘मेरा कुनै कुनै अंकका अत्यधिक पृष्ठ पठनीय छन् । हरिभक्त कटुवाल विशेषांक त्यसमध्ये एउटा हो । आफैंले छापेको सामग्रीलाई नराम्रा भन्नु भएन, कामचलाउ छन् ।’

शर्मा आफ्नो पत्रिका भन्दा ‘रचना’ लाई राम्रो मान्छन् । सम्पादक घिमिरेचाहिँ मोफसलका ओझेल परेका र नयाँ प्रतिभालाई उठाउन खोजेका कारण पत्रिका दामी बनाउन नसकेको दाबी गर्छन् । उनी भन्छन्, ‘सुरुमा स्तरीयतालाई नै ध्यान दिइयो । पछि राष्ट्रिय स्तरको पत्रिकाले ठाउँ नदिने प्रतिभालाई हामीले प्राथमिकता दियौं । जस्तो आउँछ, त्यसबाटै छानेर छाप्ने हो । कहिले स्तरीय हुन्छ, कहिले खस्किन्छ ।’

बन्द, फेरि बन्द

असार २८ मा २०९औं भानु जयन्तीका अवसरमा नेपाली साहित्यको प्रतिनिधि पत्रिका ‘गरिमा’ को पुनः प्रकाशन भयो । २०३९ पुसबाट २०७५ कात्तिकसम्म निक्लेको पत्रिकाले दुःखजिलो गरेर साउन अंक (पूर्णांक ३९६) त देख्यो । तर, साझा प्रकाशनको अस्तव्यस्तताबीच आगामी अंक निस्कने, ननिस्कने धरमरमा छ ।

उसो त आर्थिक संकटले मात्र बन्द हुँदैनन् भन्ने उदाहरण हो, ‘नेपाली’ त्रैमासिक । मदन पुरस्कार गुठीको मुखपत्रका रूपमा २०१६ सालदेखि नियमित रहेको त्यो पत्रिका सम्पादक कमलमणि दीक्षितको २०७३ मा निधनसँगै पूर्णांक २२९ पछि विश्राममा छ । ८७ वर्षसम्म उनै सम्पादक थिए । गुठीका पूर्वसदस्य–सचिव दीपक अर्यालका अनुसार, उक्त पत्रिका कमलमणिको निधनपछि तीन अंक मात्रै प्रकाशन भएको छ ।

सम्पादकको वृद्धावस्थाका कारण पनि ‘जुही’, ‘उन्नयन’, ‘उदय’ आदि पत्रिका बन्दप्रायः छन् । लामो इतिहास भएको ‘भानु’ (२०२०) भवानी घिमिरे दिवंगत भएपछि शिवानी घिमिरेले जेनतेन चलाइरहेकी छन् ।

शारदा युग

नेपाली साहित्यमा युग निर्माण गरेको मानक साहित्यिक पत्रिका हो, ‘शारदा’ (१९९१) । ‘नेपाली भाषा–साहित्यको इतिहासमा ऋद्धिबहादुर मल्लको जति योगदान लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको पनि थिएन ।’ ‘उन्नयन’ का सम्पादक अच्युतरमण अधिकारीका यी शब्दमा अतिशयोक्ति कति छ, थाहा छैन । तर, ‘शारदा’ मा मल्लले तन, मन, धन, खुन दिएकै हुन् ।

लेखनाथ पौड्याल, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, बालकृष्ण सम, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, गुरुप्रसाद मैनाली, विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला, भवानी भिक्षु, सूर्यविक्रम ज्ञवाली, गोविन्दबहादुर मल्ल गोठाले आदि थुप्रै लेखकलाई उभ्याउने पत्रिका हो, ‘शारदा’ । राणा प्रधानमन्त्री श्री ३ जुद्धशमशेरले पत्रिका निकाल्न मल्ललाई वार्षिक ५०० रुपैयाँ खड्ग निसाना गरेर दिएको ‘उन्नयन’ को ऋद्धिबहादुर मल्ल विशेषांक (पूर्णांक २५, २०५४) मा सुन्दरप्रसाद शाह ‘दुःखी’ ले उल्लेख गरेका छन् ।

‘शारदा’ जन्मकथा पनि रुचिकर छ । त्रिचन्द्र कलेजका प्रिन्सिपल सरदार रुद्रराज पाण्डेलाई मल्लले कोलकाताको हेउर स्कुलको जस्तै शिक्षक–विद्यार्थीका रचना संकलन गरेर मासिक–पत्र निकाली आफ्नो जोरगणेश प्रेसमा छाप्न सुझाएका रहेछन् । निकै पछि सरदार पाण्डेले मेजर जनरल मृगेन्द्रशमशेरसित ‘त्रैमासिक’ निकाल्न कुरा मिलाएछन् र जुद्धशमशेरले ‘हुकुम’ गरेछन्, ‘दैनिक निकाल्छ भने पनि निकाल्न दिनू ।’

‘उन्नयन’ को विशेषांकमा ऋद्धिबहादुर मल्लको लेखोट ‘यही हो शारदाको संक्षिप्त आत्मकहानी’ मा लेखिएको छ, ‘जुद्धशमशेरले पद्मशमशेरलाई प्राइम्मिनिस्टरी छोडी गएपछि २००२ सालमा ‘शारदा’ माथि कुठाराघात पर्न गयो । उसै त कागत मसी इत्यादि किन्ने पैसा कमै थियो, दोस्रो श्री ३ तिरबाट प्रेसर पर्दै आयो । कारण मैले शारदा चलाउन पैसाको मद्दत मागेको थिएँ, त्यसमा डाइरेक्टरले वर्षको १,२०० रुपैयाँ दिने, सम्पादकलाई ३६०, लेखकलाई महिनैपिछे ५० को दरले ६०० दिने । फेरि सम्पादकत्वमा पनि मृगेन्द्रको चाकरीबाज गोपाल रिमाललाई खटाएर पठाए । यो पद्मशमशेरको पाला थियो । मैले डाइरेक्टरलाई ‘यदि अर्को सम्पादक आई शारदा चलाउँछ भने मैले प्रेसमा छाप्यो भनेर त्यसको जवाफदेही ममा नपरोस्’ भन्ने जवाफ दिएँ । ‘त्यसो त हुन सक्तैन, तिमीले जवाफदेही हुनैपर्छ’ भन्ने जवाफ आयो ।’

रिमालले ‘शारदा’ को सम्पादकीय लेखेर प्रेस पठाए । मल्लले त्यसलाई रोकेर डाइरेक्टरकहाँ मात्र लगेनन्, श्री ३ को लिखित आदेश पनि मागे । त्यही बेला रिमाल राणाविरोधी आन्दोलनमा लागेको थाहा भएपछि अर्को आदेश आयो, ‘शारदाबाट रिमाललाई झिक, तिम्रो आफ्नो छोरालाई सम्पादक बनाऊ ।’ फलस्वरूप गोविन्दबहादुर मल्ल सम्पादक भए । मल्लले लेखेका छन्, ‘सात सालको आन्दोलन चल्यो । श्री ५ सरकारको सवारी दिल्लीतिर भएपछि त ‘शारदा’ बिलकुलै बन्द भयो । ...नेपाल फिरेपछि जिउँतिउँ गरी १–२ अंकसम्म छापियो । नत्र बन्दको बन्दै भयो । हाम्रो प्रेसले पनि शारदाको सट्टा ‘आवाज’ दैनिकपत्र निकाल्न थाल्यो ।’ स्मरणीय छ, १९९२ देखि २०१६ सम्म रिमालका २४ कविता ‘शारदा’ मै प्रकाशित छन् । पत्रिकाको वर्ष १२, अंक ८ र ९ (२००३) को सम्पादकमा रिमालको नाउँ छ ।

आफूलाई ‘शारदा’ ले जन्माएको कान्छो छोरा हुँ भन्ने कमल दीक्षितले कुनै बेला भनेका थिए, ‘शारदाको कति अंक निस्कियो कसैले भन्न सक्ने स्थिति छैन । जति निस्के, ती सबै उत्कृष्ट थिएनन् । मेरो ‘नेपाली पत्रिका’ ५० वर्षदेखि चलिरहेको छ । १८८ अंकमा २० वटा अंकबाहेकले खासै कुरा दिएका छैनन् ।’

रूपरेखा युग

सुरुमा नेपाल राष्ट्रिय पुस्तकालयको मुखपत्र थियो, ‘रूपरेखा’ । प्रवेशांक (२०१७ कात्तिक–मंसिर) मा प्रधान सम्पादक वासुदेव रिसाल थिए भने सम्पादकमण्डलमा श्रीरामदेव भट्टराई र जनकनाथ प्याकुर्‍याल । चार–पाँच अंकपछि झुल्किए, वालमुकुन्ददेव पाण्डे (वादेपा) र उत्तम कुँवर । भारतमा पोल्ट्री (कुखुरापालन) पढेर फिरेका उत्तमलाई ‘रूपरेखा’ मा तान्ने बादेपा नै थिए । उत्तम र बादेपाको संयुक्त सम्पादनमा ३०० भन्दा ज्यादा अंक निस्केको ‘रूपरेखा’ नेपाली साहित्यमा युग निर्माता पत्रिका ठहरियो ।

खासमा पत्रिकाको भित्री काम बादेपाले गर्थे भने बाहिरी काम उत्तमले । ‘रूपरेखा’ मा राजा महेन्द्रको अन्तर्वार्ता लिएर उत्तम चर्चित भए । ‘स्रष्टा र साहित्य’ (२०२३) का निम्ति मदन पुरस्कार पाए । व्यक्तित्वको टकरावका कारण बादेपाले पत्रिका छाडे । उत्तमको असामयिक निधन भयो । सम्पादकका रूपमा क्रमशः किशोर कुँवर र नयनराज पाण्डे देखिए ।

‘उत्तम बितेपछि शान्ति भाउजूले देवर किशोर कुँवरलाई जिम्मा लगाइन् । उत्तम पैसा ल्याएर दिन्थे, किशोरले उल्टै पैसा मागे,’ नगेन्द्रराज शर्मा भन्छन्, ‘बादेपा र उत्तमको डिभोर्सपछि रूपरेखाको रापताप सकियो । शान्ति भाउजूले एकैचोटि १२–१५ पृष्ठका १२ अंक निकालिन् । मनु बाज्राकी, सनत रेग्मी र मेरो अन्तर्वार्ता हालेर एउटा अंक छापिएको छ ।’

गर्विलो प्रगति

जम्मा १६ अंकको छोटो इतिहास भए पनि ‘प्रगति’ (२०१०) गर्विलो साहित्यिक पत्रिका हो । ‘प्रगति र नारायणप्रसाद बाँसकोटा स्मृति भेट’ (२०७८) मा एउटा किस्सा छ । अंक ६ मा शंकर लामिछानेले प्रधानमन्त्री मातृकाप्रसाद कोइरालाको अन्तर्वार्ता लिएछन् । कोइरालाले त्यस अंकको सम्पूर्ण खर्चपर्च बेहोरिदिने वचन दिएछन् । तर, पटनाको मोहन प्रेसबाट पत्रिका छापिएर आउन्जेल मातृका पदबाट हटिसकेकाले रकम माग्ने आँट कसैले गर्न सकेनछ । त्यो अंक झिकाउने प्रयास नै भएनछ ।

प्रेसबाट लिलाम बढाबढ भएको पत्रिका जनकलाल शर्माले कोलकाताको फुटपाथबाट एकदुई प्रति भेटेर ल्याएछन् र दिनेशराज पन्तको सौजन्यमा आफूले फोटोकपी गरेर राखेको साहित्यकार पुष्कर लोहनी सुनाउँछन् ।

प्रगतिशील लेखक संघमार्फत ‘प्रगति’ निकाल्न नसकेपछि त्यसका सम्पादक नारायणप्रसाद बाँसकोटा राजा त्रिभुवनमा शरणागत भएछन् । ‘प्रगति’ को पहिलो अंकको आवरणमै त्रिभुवनको तस्बिर छ । प्रथम सम्पादकीयमा छ, ‘राष्ट्रनायक श्री ५ महाराजधिराजको साहित्यप्रतिको अनुराज्ञालाई प्रशंसा गर्दछौं, मौसुफकै सहयोग र सद्भावनामा आश्रित भएर प्रगति निक्लिरहेछ... ।’ नवौं अंकमा छ, ‘स्वर्गवासी श्री ५ त्रिभुवन र वर्तमान श्री ५ महाराजाधिराजले प्रारम्भिक सहायता नबक्सेको भए प्रगतिले एकाध अंक निस्केर बन्द हुनुपर्ने थियो ।’

बाँसकोटाले लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाजस्ता प्रियपात्र पाएका थिए । देवकोटाकै अगुवाइमा २०१२ को हरिशयनी एकादशीमा पशुपतिको मूलढोकामा पत्रिकाका डेढ सय ग्राहक बनेका थिए । ‘प्रगति’ साँच्चै विश्व साहित्यका गुणहरूलाई नेपाली प्रकाशनमा ल्याउन लागेको थियो । ‘शारदा’ ले हिन्दी र बंगाली साहित्यको अनुवाद प्रकाशन गरेको थियो भने ‘प्रगति’ ले अंग्रेजी साहित्यको । राजा महेन्द्रसँगको विशेष सम्बन्धका कारण बाँसकोटा २०१८ मा सूचना विभागका डाइरेक्टर बने । ‘प्रगति’ को भानु विशेषांक ननिस्केपछि हृदयचन्द्रसिंह प्रधानले ‘भानुभक्त एक समीक्षा’ र बालचन्द्र शर्माले ‘भानुभक्त’ पुस्तकाकार रूपमा ल्याएका थिए ।

जरिवानादेखि जेलसम्म

साहित्यिक पत्रिकाका सामग्रीका कारण लेखक/सम्पादकहरूले जरिवानादेखि जेलसम्मको सजाय पाएका छन् । डा. राजेश गौतमकृत ‘इतिहास लेखनको इतिहास’ (२०५१) अनुसार, बाबुराम आचार्यले जुद्धशमशेरको पालामा शारदा मासिक पत्रिकामा नेपालमा बंगाली सुल्तान समसुद्दिनले गरेको आक्रमणबारे गोपाल राजवंशावली र सिम्भु (स्वयम्भू) मा रहेको राजहर्षको शिलालेखलाई स्रोत बनाई लेख छपाएका थिए । उक्त लेख इतिहास लेखनमा ठूलो आविष्कार भएको ठानेका उनले उल्टै खप्की खानुप‍र्‍यो ।

यस्तै, ‘उद्योग’ पत्रिकामा १९९२ सालमा छापिएको मुद्रासम्बन्धी लेखका कारण बाबुराम आचार्यले तत्कालीन हजुरिया जनरल बहादुरशमशेरबाट झापड खानुका साथै पाँच रुपैयाँ जरिवानासमेत तिराइएको थियो ।

यति मात्र होइन, २०१८ सालमा ‘बगैंचा’ साहित्यिक पत्रिका निकालेर सात दिन सदर खोर डिल्लीबजारमा थुनिएका थिए, पुष्कर लोहनी । पत्रिकामा प्रकाशित दौलतविक्रम विष्टको कथा ‘एक साँझ’ ले समाजमा अश्लीलता फैलाएको आरोपमा समातिएका लोहनीलाई पछि कुनै समूहले फसाएको भन्दै उन्मुक्ति दिइयो ।

८४ वर्षीय लोहनी भने मवीवि शाहको कवितासंग्रह ‘उसैका लागि’ माथि चोरीको आरोपसहित आलोचना गरिएको तारानाथ शर्माको लेखका कारण आफू थुनिएको र पत्रिका प्रतिबन्धित भएको दाबी गर्छन् । पुष्करको त्यतिबेलाको बयान मवीवि शाहको नाम हटाएर ग्रीष्मबहादुर देवकोटाको पुस्तक ‘नेपालको छापाखाना र पत्रपत्रिकाको इतिहास’ (२०२४) मा प्रकाशित छ ।

‘मभित्रको यौन र मवीवि शाह’ नामक लेख लेखेर चर्चित भएका लोहनीले २०२१ सालमा नेपाल एकेडेमीको पत्रिका ‘कविता’ निस्केकै दिन कविताप्रधान पत्रिका ‘नयाँ कविता’ ल्याएका थिए भने कथापत्रिका ‘विम्ब’ (२०२६) पनि निकालेका थिए ।

छापा कि अनलाइन ?

आजका साहित्यिक पत्रिकाहरू छापामा मात्र खुम्चिएका छैनन्, अनलाइनमार्फत पनि साहित्यानुरागीमाझ पुगिरहेकै छन् । कतिपय छापा र अनलाइन दुवैमा छन् भने कतिपय अनलाइनमा मात्र । छापाभन्दा कम खर्चिलो, बिक्री वितरण तथा ढुवानीको झन्झट नहुने, वातावरणमैत्री, विश्वव्यापी पहुँचका कारण अनलाइन पत्रिकामा नयाँ पुस्ताको आकर्षण भए पनि भरपर्दो आयस्रोत नभएकाले खुल्ने र बन्द हुने सनातनी रोग छँदै छ । तैपनि साहित्यको ‘डिजिटलाइजेसन’ मा यिनको अहम् भूमिका छ ।

‘रचना’ का रोचक घिमिरे वाङ्मयको विकासका लागि साहित्यिक पत्रिका आवश्यक भए पनि नै छापाको स्थायित्वमा शंका गर्छन् । ‘अहिले रचना छ र रोचक छ, रोचक छ र रचना छ । मैले पत्रिका निकालें । छोराहरूले थोरबहुत सघाउँदै छन्, नातिले पनि गर्छन् भन्ने के ग्यारेन्टी ?’ उनी भन्छन्, ‘नयाँनयाँ पत्रिका निस्के पनि पुराना पत्रिका लामो समय नबाँच्न सक्छन् । भावना र समर्पणबिना पैसाले मात्र निस्केलाजस्तो लाग्दैन । तर, गर्न खोज्नेलाई मेरो शुभकामना नै छ ।’

‘अभिव्यक्ति’ का शर्मा भने साहित्यिक पत्रिकाको भविष्य सकियो भन्ने स्विकार्दैनन् । ‘संगीतको जतिसुकै विकास भए पनि रागरागिनीको महत्त्व घटेको छैन, कस्ताकस्ता नाचगान आउँदा पनि कत्थक र भरतनाट्यम् चलिरहेकै छन्,’ शर्मा भन्छन्, ‘प्यास लाग्दा बियर खाएर हुँदैन, पानी नै चाहिन्छ । साहित्यिक पत्रिका पनि त्यस्तै हो ।’

000

https://ekantipur.com/koseli/2022/08/13/16603561831725466.html

वर्तमानमा साहित्यिक पत्रकारिताको औचित्य - सञ्जय मित्र

 

साहित्य शब्दमा ‘इक’ प्रत्यय लागेर साहित्यिक शब्दको निर्माण भएको हो । यस शब्दको अर्थ हुन्छ– साहित्यसित सम्बन्धित । पत्रकार शब्दमा पहिले ‘इ’ अनि ‘ता’ लागेर पत्रकारिता बनेको हो । यस शब्दले पत्रकारले गर्ने कर्म भन्ने अर्थ दिन्छ । यसरी साहित्यिक पत्रकारिता शब्दले साहित्यको विषयमा गरिने पत्रकारिता भन्ने सोझो अर्थ दिन्छ । यसरी त्यस्तो पत्रकारिता जुन साहित्यको विषयसित सम्बन्धित हुन्छ, त्यसलाई साहित्यिक पत्रकारिता भनिन्छ । साहित्यिक पत्रकारिताको सामान्य अर्थ यही हो ।

आजभोलि पत्रकारिताका अनेक क्षेत्र विस्तार भएका छन् । केही दशकअघिसम्म नेपालमा पत्रकारिता भनेको अखबारीय पत्रकारिता नै बुझिन्थ्यो । रेडियो नेपाल रहेको भएपनि रेडियो नेपालले पत्रकार राखेको हुन्छ भन्ने कुराको ज्ञान सर्वसाधारणसम्म पुगिसकेको थियो । बिस्तारै टेलिभिजनको प्रचलन बढेपछि शहरी समाजले अखबार, रेडियो र टेलिभिजनका पत्रकार भनेर चिन्न थाले । अनि पछिल्लो चरणमा अखबार, रेडियो (एफएम) तथा टेलिभिजनको विकास सँगसँगै अनलाइनको विकास र विस्तार हुन थालेपछि पत्रकार र पत्रकारिता आमनागरिकको पहुँचमा हुन गएको हो । अझै पनि हाम्रो पत्रकारिताको मुख्य प्रवाह शहर केन्द्रित नै देखिन्छ । शहरका सामान्य कुरा समाचार बन्नु तर गाउँका समाचार बन्नका लागि शहरको लागि विशेष कुरो नै हुनुपर्ने वर्तमान मूल प्रवाहको पत्रकारिताको मर्म रहेको छर्लङ्ग छ ।

मूल प्रवाहको पत्रकारितालाई सामान्यतया आमसञ्चार पनि भनिन्छ । आमसञ्चारले रेडियो, टेलिभिजन, अनलाइन तथा अखबार गरी सबै पत्रकारितालाई जनाउँछ । यद्यपि आमनागरिकको लागि पत्रकारिता भनेको अखबारिता हो भन्ने नै धेरै समयसम्म रहिरहनेछ । जबसम्म पत्रकारितालाई नजीकबाट देखिंदैन, भोगिंदैन, तबसम्म वास्तविक पत्रकारितालाई बुझ्न पनि सकिंदैन । उदाहरणको लागि एफएम रेडियोमा मनोरञ्जनात्मक कार्यक्रम चलाउने तथा प्राविधिकको काम गर्नेलाई मिडियाकर्मी वा पत्रकार मान्ने गरेको पनि देखिन्छ भने यस क्षेत्रमा यस्ता अन्य काम गर्नेले पनि आफूलाई पत्रकार भन्ने गरेको पाइन्छ । यद्यपि समाचारको क्षेत्रमा काम गर्ने नै पत्रकार हो र पत्रकारले पत्रकारिता गरेको हुनुपर्छ भन्ने बुझाइ पनि रहेको पाइन्छ ।

यदि आमसञ्चार भनेको सामान्य पत्रकारिता हो भने साहित्यिक पत्रकारिता विशिष्ट पत्रकारिता हो । साहित्यिक पत्रकारितालाई बौद्धिक पत्रकारिता पनि भनिन्छ । यसलाई प्राज्ञिक पत्रकारिता पनि भनिन्छ । यसको अर्थ यो पनि हो कि सामान्य पत्रकारिताभन्दा साहित्यिक पत्रकारिता नैसर्गिकरूपमा विशिष्ट हुन्छ ।

जसरी सामान्य पत्रिका वा अखबार प्रकाशित हुन्छ । त्यसैगरी, साहित्यिक पत्रिका पनि प्रकाशन हुन्छ । साहित्यिक पत्रिकाका लागि काव्य, आख्यान, नाटक, निबन्ध, समालोचना तथा जीवनी आदि विधाका अनेक उपविधासहितका रचना प्राप्त हुन्छन् । निस्सन्देह साहित्यिक पत्रिकामा नियमितरूपमा कुनै निश्चित विषयमा स्तम्भ लेख्ने स्तम्भकार कहलाउँछन् । र अखबारिता गर्नेहरूमध्ये पनि यदि नियमितरूपमा कुनै साहित्यिक स्तम्भ चलाउँछन् भने निस्सन्देह साहित्यकार वा साहित्यिक पत्रकार भन्न सकिन्छ । हो, साहित्यिक पत्रिकाको सम्पादन गर्ने तथा स्तम्भ लेख्ने साहित्यिक पत्रकार हुन् । साहित्यिक पत्रकारले गरेको कर्म साहित्यिक पत्रकारिता हो । साहित्यिक पत्रकारिता सामान्य पत्रकारिताभन्दा विशिष्ट हुन्छ र सामान्य पत्रकारिताका अधिकांश गुणलाई विशिष्ट पत्रकारिताले आफूमा समाहित गरेको हुन्छ । फरक यति हो कि सम्भव भएसम्म विशिष्ट भाषिक प्रयोग गर्ने र भाषालाई कलात्मक बनाउने पक्षमा पनि साहित्यिक पत्रकारिताले विशिष्ट योगदान दिएको हुन्छ भने सामान्य पत्रकारिताले भाषालाई विशिष्ट बनाउनेभन्दा घटना वा विषयवस्तुको प्रवाहलाई विशेष महŒव दिएको हुन्छ । यसै हुनाले पनि कतिपयले साहित्यिक पत्रकारितालाई भाषाको पत्रकारिता वा भाषिक पत्रकारिता पनि भन्छन् ।

हुनत भाषिक पत्रकारिताले पनि बहुआयामिक अर्थ राख्छ । कुनै पनि भाषाको पत्रकारितामा भाषाको सम्पादन पनि भाषिक पत्रकारिता हो । कुनै पनि भूगोलको मूल भाषाको भन्दा फरक वा अल्पसङ्ख्यामा बोलिने भाषाको पत्रकारिता पनि भाषिक पत्रकारिता हो । कुनै पनि भाषालाई स्तरीय बनाउने उद्देश्यको पत्रकारिता भाषिक पत्रकारिता हो भने भाषा सिकाउने उद्देश्यले गरिने पत्रकारिता पनि भाषिक पत्रकारिता नै हो । हो, कुनै पनि समयमा भाषाको स्तरीय रूप साहित्यिक रूपलाई नै मानिन्छ । यस अर्थमा साहित्यिक पत्रकारिता भन्नु भाषिक पत्रकारिता पनि हो ।

साहित्यिक पत्रकारितामा साहित्य क्षेत्रका सबै कुरा आउँछन् । भाषा र साहित्यसित सम्बन्धित समाचार पनि यस पत्रकारिताको अङ्ग नै हो । साथै लोकजीवनमा प्रचलनमा रहेका अभिव्यक्तिलाई पनि साहित्यिक पत्रकारिताले विशिष्टतापूर्वक अङ्गीकार गर्दछ । लोकसाहित्य र लोकवार्तालाई साहित्यिक पत्रकारिताको अङ्गको रूपमा सर्वत्र स्वीकार गरिएको छ । जसरी सामान्य पत्रकारिताले ओझेलमा परेका पक्षलाई, अन्यायमा परेका पक्षलाई र जहाँ आवश्यकता हुन्छ, त्यहाँ पुगेर प्रकाश पारेको हुन्छ । जसरी सामान्य पत्रकारितालाई आवाजविहीनको आवाज भन्ने गरिन्छ, त्यसैगरी साहित्यिक पत्रकारिताले पनि लोप हुन लागेको लोकजीवनका सम्पूर्ण अङ्ग तथा पक्ष र लोकजीवनका अभिव्यक्तिका सम्पूर्ण भाषिक तथा कलात्मक प्रवाहलाई प्रस्तुत गर्दछ । परम्परागत लोककला, लोकसाहित्य र लोकसङ्गीतलाई साहित्यिक पत्रकारिताले प्रकाशित गरिरहेको हुन्छ । यसैले परम्परादेखि एउटा भनाइ प्रचलनमा रहेको छ– जहाँ न पुगे रवि, उहाँ पुगे कवि । भावार्थ जहाँ सामान्य पत्रकारिताको नजर पुग्न सक्दैन, त्यहाँ साहित्यिक पत्रकारिताको नजर पुगेको हुन्छ ।

आजभोलि सामान्य पत्रकारितालाई व्यावसायिक पत्रकारिता पनि भनिन्छ र प्राज्ञिक पत्रकारितालाई सेवामूलक पत्रकारिता मानिन्छ । यद्यपि साहित्यिक पत्रकारिता पनि व्यावसायिक पत्रकारिता हुन सक्छ । साहित्यिक पत्रिकाको पनि मूल्य हुन्छ । यसमा पनि विज्ञापन हुन्छ । बिक्री र वितरण हुन्छ । बजारीकरण हुन्छ । यति हुँदाहुँदै पनि दैनिक खुराक चाहिने जस्तो पत्रकारिता नहुने र सामान्यतया आजको भोलि नै विषयवस्तु पुरानो नहुने भएकोले साहित्यिक पत्रकारिताको बजारीकरण वा यसको विषयको महŒवको बोधीकरण सर्वसाधारणको पहुँचभन्दा माथि हुन्छ । यद्यपि सरोकार नहुने होइन ।

आमसञ्चारमा पनि साहित्यिक पत्रकारिता हुन्छ र हुनुपर्छ । भइरहेको देखिन्छ पनि धेरथोर । आमसञ्चारमा हुने साहित्यिक पत्रकारिता मूल प्रवाहको साहित्यिक पत्रकारिताजस्तो हुन सक्दैन वा भइरहेको पाइँदैन । साहित्यिक पत्रकारितालाई सहयोग गर्ने, साहित्यिक पत्रकारिताप्रति उत्साह वृद्धि गर्ने, साहित्यिक पत्रकारिताको सम्मानलाई वृद्धि गर्ने र साहित्यिक पत्रकारिताको प्रचारप्रसार गर्ने काममा आमसञ्चारको साहित्यिक पत्रकारिताले योगदान दिइरहेको हुन्छ । र आमसञ्चारको साहित्यिक पत्रकारिताको महŒव वास्तवमा प्राज्ञिक पत्रकारिताले नै बुझेको हुन्छ । आमपाठकले केवल उपयोग गरिरहेका हुन्छन् । अझ कतिपय सन्दर्भमा आमसञ्चारमा हुने साहित्यिक पत्रकारिता केवल मनोरञ्जनको रूपमा प्रयोग भएको पनि पाइन्छ । र कतिपय सञ्चारमाध्यममले साहित्यिक पत्रकारितालाई अलग्गै नमानेर सामान्य पत्रकारितासरह नै मानेको पनि पाइएको छ । वास्तवमा प्राज्ञिक पत्रकारिता मनोरञ्जनात्मक पत्रकारिता होइन, हुँदै होइन, र मनोरञ्जनात्मक पत्रकारिता पनि सामान्य पत्रकारिताकै पृथक उपविधा हो ।

आमनागरिकमा चेतनाको विस्तार भइरहेको छ । साक्षरता र शिक्षाको विस्तार भइरहेको छ । एकातिर साक्षर व्यक्तिको सङ्ख्या बढिरहेको छ भने अर्कोतिर उच्च शिक्षा प्राप्त गर्ने मानिसको सङ्ख्या पनि बढिरहेको छ । साथै देशमा शहरीकरण पनि बढेको छ । शहरमा हुने सुविधा गाउँमा विस्तार भइरहेको छ भने शहर आधुनिक सुविधासम्पन्न बन्दै गइरहेको छ । यही परिवेशमा पत्रकारिताको विस्तार भइरहेको छ । पत्रकारिता गर्ने मानिसको सङ्ख्या बढिरहेको, सबै किसिमका सञ्चारगृह तथा प्रकाशन–प्रसारण संस्थामा वृद्धि भइरहेको तथा सञ्चारप्रति जनसाधारणको रुचिमा पनि वृद्धि भइरहेको देखिएको छ । यसै सन्दर्भमा साक्षरको चेतना वृद्धि, भाषाको स्तरमा निरन्तर परिष्कार तथा उच्च शिक्षितलाई मानसिक खुराक प्रदान गर्ने साहित्यिक पत्रकारिता अझ औचित्यपूर्ण रहेको छ ।

दिनदिनै घटिरहेका घटनाको जानकारी दिने मूल प्रवाहको आमसञ्चारले राजनीतिक र यससित सम्बन्धित तात्कालिक परिवेशप्रति आफूलाई केन्द्रित गर्दछ । यसले गर्दा लोकसम्पत्तिहरूको संरक्षण र बौद्धिक चेतना वृद्धि तथा सर्वकालिक महŒवका मानवीय सम्पत्ति सुरक्षामा मूल प्रवाहको आमसञ्चारको ध्यान खासै जान सकेको पाइँदैन । अझ स्पष्ट पारेर भन्नुपर्दा लोप भइरहेका लोकसाहित्य र लोकसंस्कृतिको संरक्षण गर्न, तिनको महŒवबारे प्रकाश पार्न, तिनको अनुसन्धान गर्न साहित्यिक पत्रकारिता आवश्यक छ । लोकगीत, लोककथा, लोकगाथा, लोकनाट्य, लोकनृत्य, लोकवाद्य, लोकचलन, लोकरीति अर्थात् विभिन्न पारिवारिक, जातीय, सामाजिक, सांस्कृतिक उत्सवहरूमा प्रचलित लोकपरम्परालाई भावी सन्ततिका लागि पनि आवश्यक छ भन्ने कुराको बोध गराउन साहित्यिक पत्रकारिता आवश्यक छ ।

कुनै पनि देश कति समृद्ध छ भन्ने कुरालाई आर्थिक कोणबाट विश्लेषण गरिन्छ र जुन देश आर्थिक क्षेत्रमा जति धेरै प्रगति गर्दछ, त्यसले आफूलाई बौद्धिक क्षेत्रमा पनि श्रेष्ठ प्रमाणित गर्ने प्रयास गर्दछ । यही बौद्धिक खुराक नै साहित्य हो । अर्थात् बौद्धिकरूपमा श्रेष्ठ बनाउने खुराक दिने लोकपरम्परागत साहित्य र संस्कृतिका साथै आधुनिक साहित्य पनि समाजको समृद्धिको परिचायक बन्दछ । एकातिर समाजको परम्परागत उत्खनन र अर्कोतिर वर्तमानको जगमा बौद्धिक उच्चताको महल बनाउने काम साहित्यिक पत्रकारिताले नै गर्न सक्छ । जसरी सामान्य अवस्थामा कसैको भाषागत अभिव्यक्ति उसको बौद्धिक वा प्राज्ञिक मापक बन्दछ, त्यसरी नै समाजको सभ्यताको मापक कतिपय सन्दर्भमा साहित्यिक उन्नयन पनि हो । साहित्यिक उन्नयनको भौतिक प्रदर्शन नै साहित्यिक पत्रकारिता हो । यस अर्थमा वर्तमान परिवेशमा साहित्यिक पत्रकारिता औचित्यपूर्ण छ । साहित्यिक पत्रकारिताको महŒव दृश्यभन्दा अप्रत्यक्ष अझ बढी रहेको देखिन्छ । अहिले आधुनिकताले समाजलाई अगाडि धकेलिरहेको परिवेशमा एउटा भव्य भवनको अन्तर्यमा के कस्तो छडको प्रयोग भएको छ र बाह्य कला कस्तो छ ? यी दुई फरक सन्दर्भ हुन् । रङरोगन मात्र आकर्षक र कलात्मक भएर हुन्न, सामग्री पनि बलियो हुनुपर्छ, डिजाइन पनि उपयुक्त हुनुपर्छ, सबैमा आफ्नोपन झल्किनुपर्छ । मौलिक पनि हुनु आवश्यक हुन्छ । यसरी नै सामान्यरूपमा हेर्दा जीवन र समाजमा साहित्य बाह्य कला हुन सक्छ तर अन्तर्यमा गहिरिने हो भने उच्च बौद्धिक वा प्राज्ञिक मेरुदण्ड हो अर्थात् घरको जग हो र जगभित्र पनि छड हो । जग अड्याउने आधार हो । सबै तर्कको मूल तर्क हो बौद्धिकता ।

साहित्यिक पत्रकारितालाई कतिपयले अग्रपत्रकारिता पनि भन्ने गरेका छन् । साहित्यिक पत्रकारिताले जुन बाटो अपनाउँछ, त्यसलाई आमसञ्चारले निकै समयपछि पछ्याएको हुन्छ रे । यसले यो पनि सङ्केत गर्दछ कि समाजलाई दिशानिर्देश गर्ने कलामा साहित्यिक पत्रकारिताले अग्रणी भूमिका निर्वाह गरेको हुन्छ ।

सबै कोण र प्रतिकोणबाट वर्तमान परिवेशमा साहित्यिक पत्रकारिता महŒवपूर्ण छ । यसको विस्तार र विकासमा मुख्यतः बुद्धिजीवीहरूमा पनि उच्च बौद्धिक वर्ग संलग्न हुन्छन् र हुनुपर्छ पनि । आफैंमा औचित्यपूर्ण हुनुको पर्याय रहने साहित्यिक पत्रकारिता यथार्थमा शिक्षितहरूमा पनि शिक्षितहरूको पत्रकारिता हुने भएकोले सभ्य समाजलाई अझ सभ्य बनाउन यो पत्रकारिता औचित्यपूर्ण छ ।

मित्रनगर, गरुडा नगरपालिका–४, रौतहट
(लेखक नेपाल साहित्यिक पत्रकार सङ्घका केन्द्रीय सदस्य तथा मधेस प्रदेशका अध्यक्ष हुन् ।)

www.eprateekdaily.com

साहित्यिक पत्रकारिताको गति- रामप्रसाद पन्त

पत्रकारितालाई राज्यको चौथो अङ्ग मानिन्छ । किनकि यसले प्रजातान्त्रिक राज्यका तीनवटा अङ्ग (व्यवस्थापिका, कार्यपालिका र न्यायपालिका)लाई खबरदारी गरिरहन्छ । साहित्यिक पत्रिकारिताको अभीष्ट पनि खबरदारी गर्ने नै हो । यसले अप्रत्यक्ष रूपमा समाज र सत्तासीनहरूलाई शिष्ट र विशिष्ट ढङ्गले सचेत गराउने काम गर्दछ । तर विडम्बना के छ भने राजनीतिमा बामे सर्नेहरूले साहित्यिक धरातलमा उभिएर राजनीतिक जग निर्माण गर्छन् र उभिन सक्ने भएपछि आफू उठेको धरातल बिर्सन्छन् । यही हुँदै आएको छ र भइरहेको छ ।

वि.सं. १९५० मा मोतिराम भट्टले बनारसबाट नेपाली भाषाको पहिलो साहित्यिक पत्रिका ‘गोर्खा–भारत जीवन’ प्रकाशन गर्दा र वि.सं. १९५५ मा नेपालबाटै ‘सुधासागर’ नेपाली साहित्यिक पत्रिका प्रकाशन हुँदा नेपालमा पत्रकारिताको थालनी भएकै थिएन । वि.सं. १९५८ मा मात्र साप्ताहिक रूपमा गोर्खापत्रको थालनी भएको हो । रहर वा सेवाभावले जुनसुकै रूपमा साहित्यिक पत्रकारिता थालिएको भए पनि यसलाई निरन्तरता दिनु निःसन्देह कठिन थियो। एउटा तपस्वीको कठोर तपस्याबाट मात्र साहित्यिक पत्रिका सञ्चालन हुनसक्छ । एउटा निष्ठावान् साधकको साधनाबाट मात्र साहित्यिक पत्रिकालाई निरन्तरता दिन सकिन्छ। साहित्यिक पत्रिका प्रकाशन गर्नेजस्तो आर्थिक प्रतिफलरहित निष्काम कर्म एउटा कर्मयोगीबाट मात्र गतिशील बन्नसक्छ । त्यस्तै साहित्य–साधकको काँधमा साहित्यिक पत्रिका प्रकाशनको जिम्मेवारी आयो होला र साहित्यिक पत्रिकाले निरन्तरता पायो होला !

यस्तै निष्काम कर्मयोगीहरू हुनुहुन्छ– ऋद्धिबहादुर मल्ल, उत्तम कुँवर, भवानी घिमिरे, चूडामणि रेग्मी, रोचक घिमिरे, नगेन्द्रराज शर्मा, कमल दीक्षित, शान्तदेव भट्टराई, अच्युतरमण अधिकारी र मोहन दुवाललगायत । जीवनको आठ दशक यात्रा गरिरहनुभएका रोचक, नगेन्द्र र मोहनहरूले त अभैm धानिरहनुभएकै छ साहित्यिक पत्रिकालाई । उहाँहरूकै पदचाप पछ्याउँदैछौँ हामीहरू पनि र हामीहरूलाई पछ्याउँदैछन् धरै अनुजहरू। यो यात्रा रोकिएको छैन ।

सरकार संरक्षित साहित्यिक पत्रिकाहरूको कुरा गर्ने हो भने मधुपर्क, समकालीन साहित्य र कविता पत्रिकाहरूले निरन्तरता पाएका छन् भने गरिमा, समष्टि, मिर्मिरे, मनोभाव, ज्योति आदि पत्रिकाहरू पनि लडखडाउँदै अगाडि बढिरहेका छन् । यसको अर्थ विशुद्ध साहित्यिक पत्रिका बचाउनका लागि सरकारी वा गैरसरकारी साहित्यिक पत्रकारिता जगत्लाई नै धौधौ भइरहेको छ । यसबाट हामी के बुझ्छौँ भने साहित्यिक पत्रिका चलाउनका लागि पैसा भएर पनि हुँदोरहेनछ, समर्पणभाव आवश्यक पर्दाेरहेछ ।

साहित्यिक पत्रिका नवागन्तुक साहित्यकारहरूको चौतारी हो । साहित्यिक पत्रिकाले साहित्यकार जन्माउने मात्र काम गर्दैन, जन्मिसकेका साहित्यकारलाई अगाडिको बाटो फराकिलो बनाउँदै जानका लागि पनि मार्गप्रशस्त गर्दछ । रोचक घिमिरेको शब्दमा ‘साहित्यकार जन्माउने कारखाना’ हो साहित्यिक पत्रिका । स्वदेश वा विदेशमा बस्ने सबैखाले स्रष्टाका विविध रचनाहरूलाई सङ्कलन एवं परिमार्जन गरी प्रकाशन गर्नु साहित्यिक पत्रकारिताको धर्म हो ।

नेपाली पत्रकारिताको इतिहासमा व्यावसायिक पत्रकारिताभन्दा जेठो साहित्यिक पत्रकारिता पछिल्लो चरणमा आएर कमजोर देखिएको छ । यसो हुनुका विविध कारणहरू छन् । केही बाह्य असहयोगका कुरा छन्, केही साहित्यिक पत्रकारिताभित्र देखिएका कमीकमजोरी र असावधानीहरू पनि छन् । यिनै कारणहरूको बीचमा मन्दगतिमा लुखुरलुखुर हिँडिरहेको छ साहित्यिक पत्रकारिता ।

खासगरी प्रजातन्त्रको पुनःस्थापनापश्चात् सञ्चार जगत् खुला भयो र खुम्चिएका कलमहरू क्रियाशील भए । लेखनप्रक्रिया खुलारूपमा अगाडि बढ्यो । व्यावसायिक पत्रिकाहरू एकपछि अर्काे जन्मे । एफ.एम, टेलिभिजन, अनलाइनलगायत सञ्चारमाध्यमको वर्चस्व बढ्यो । उनीहरूले साहित्यिक सामग्री छापेर पारिश्रमिकको पनि व्यवस्था गरे र लामो यात्रा गरिरहेका साहित्यिक पत्रिकालाई समेत प्रभावित पारे । सरकारले पनि साहित्यिक पत्रिकालाई संरक्षण गर्ने कुनै चासो देखाएन र साहित्यिक पत्रकारहरूबाट पनि साहित्यिक पत्रिकालाई रूपान्तरण गर्दै नयाँ दिशातिर लैजाने सोच बनाइएन ।

मुख्य कुरा त, सरकारले साहित्यिक पत्रकारितामाथि सौतेनी व्यवहार गर्दै गयो र साहित्यिक पत्रकारहरू सरकारप्रति जुझारु भएर आक्रामक शैलीमा अगाडि बढ्न सकेनन् । समानताको कुरा गर्ने हो भने नेपाल पत्रकार महासङ्घका अध्यक्ष प्रेस काउन्सिलमा पदेन सदस्य भएजस्तै समान हैसियत भएको नेपाल साहित्यिक पत्रकार सङ्घबाट पनि पदेन सदस्य बनाउने व्यवस्था गरिनुपथ्र्याे, त्यसो हुन सकेको छैन । यस अतिरिक्त विज्ञापन सुविधाका विषयमा, हुलाक सुविधाका विषयमा, पत्रिका प्रकाशनसम्बन्धी सुविधाका विषयमा, दीर्घसेवीहरूलाई पुरस्कृत गर्ने विषयमा, औषधि उपचारका विषयमा, विदेश भ्रमणका विषयमा, विभिन्न सभा–समारोहहरूमा सहभागिता गराउने विषयमा पनि विभेदहरू भइरहे, भइरहेकै छन् र साहित्यिक पत्रकारहरूले सहिरहेकै छन् ।

जेसुकै भए पनि साहित्यिक पत्रकारहरूलाई सन्तोष केमा छ भने, साहित्यिक पत्रिका थालनी गर्दा शायद कुनै पनि साहित्यिक पत्रिकाको सम्पादकले सरकारबाट केही पाइन्छ भन्ने आशाले थालेका थिएनन् होला, रहर वा सेवाभावकै उपज थियो

होला ! यसरी प्रकाशन गर्दा पञ्चायतकालमा राजारानीको जन्मदिन र राष्ट्रिय पर्वहरूमा केही संस्थाहरूबाट विज्ञापन पाइन्थ्यो, बाँकी पहुँचका आधारमा । यसबाहेक केही व्यक्तिगत सम्पर्कले काम गरे होला ! केही साहित्यानुरागी मित्रहरूबाट होस्टेमा हैँसे गर्ने काम भयो होला !

यसरी झन्डै सवासय वर्ष लामो इतिहास बोकेको साहित्यिक पत्रकारिता जुन गतिमा अगाडि बढ्नुपर्ने थियो, बढ्न सकेन, तथापि निजी प्रयासमा भए पनि शारदा र रूपरेखा पत्रिकाले साहित्यिक पत्रकारितालाई अगाडि बढाउन ठूलो योगदान गरे । अन्ततः साहित्यिक फाँटमा राम्रो प्रतिष्ठा कायम गरेको रूपरेखा त बन्द नै भयो, तर शारदालाई भने विमल भौकाजीको सत्प्रयासबाट पुनर्जीवित गर्ने काम भएको छ । साहित्यिक पत्रकारिताको क्षेत्रमा योगदान पु¥याउँदै आएका र शताङ्क नघाएका ‘रत्नश्री’ र ‘सुगन्ध’को गति पनि यस बेला रोकिएको छ तर ‘भानु’ले भने शताङ्कपछि पनि निरन्तरता पाएकै छ । तर पुरानो इतिहास बोकेको ‘जुही’ चाहिँ चूडामणि रेग्मीको वृद्धत्वसँगै थला परेको छ भने अच्युतरमण अधिकारीद्वारा सम्पादित ‘उन्नयन’ र शेषराज सिवाकोटीद्वारा सम्पादित ‘ज्ञानगुनका कुरा’ले शताङ्कको यात्राका क्रममा बन्द भएका छन् । कमलमणि दीक्षितद्वारा सम्पादित ‘नेपाली’ पत्रिका दीक्षितको देहान्तपछि धर्मरको स्थितिमा छ ।

नगेन्द्रराज शर्माले ‘अभिव्यक्ति’लाई द्विशताङ्क नघाइसक्नुभएको छ । यसैगरी चारबीसको निकट पुगेका रोचक घिमिरेले ‘रचना’लाई द्विशताङ्कको निकट पु¥याउनुभएको छ भने मोहन दुवालले पनि ‘जनमत’लाई त्रिशताङ्कतिर उकालो चढाउँदै हुनुहुन्छ । उहाँहरूको क्रम नरोकिए जस्तै ‘दायित्व’को क्रम पनि रोकिएको छैन । पङ्क्तिकार प्रधानसम्पादक रहेको दायित्व पनि चौँतीस वर्षे यात्रामा छ र यसले पनि द्विशताङ्कको यात्रा गर्दैछ ।

यसपछिको युवापुस्ता पनि नयाँ नयाँ पत्रिकाहरूको थालनी गरेर साहित्यिक पत्रकारितामा सक्दो योगदान गर्न कम्मर कसेर लागेका छन् । यही पुस्ता नै अबको साहित्यिक पत्रकारिताको भविष्य हो, जुन आशालाग्दो छ । हामीलाई विश्वास छ, यसले साहित्यिक पत्रकारिताको इतिहासलाई जीवित राख्दै र निरन्तरता दिँदै युग सुहाउँदो पत्रकारिता गर्नेछ ।

साहित्यिक पत्रकारितामा मलजल थप्न र साहित्यिक पत्रकार एवम् साहित्यिक पत्रकारिताको सञ्चालनमा देखापरेका अप्ठ्याराहरू फुकाउने उद्देश्य राखेर ‘नेपाल साहित्यिक पत्रकार सङ्घ’को जन्म भएको छ । जसअनुरूप यसले विगत चौध वर्षदेखि अत्यन्त महŒवपूर्ण कामहरू गर्दै आएको छ । नकुल सिलवाल संस्थापक अध्यक्ष रहेको यस संस्थामा रोचक घिमिरे र नगेन्द्रराज शर्माजस्ता साहित्यिक पत्रकारिताका दीर्घतपस्वीहरूले नेतृत्व प्रदान गरिसक्नुभएको छ । यो संस्था सबल र सक्षम भयो भने साहित्यिक पत्रकारिताको जग पनि बलियो हुने र निरन्तरता पाउने कुरा निश्चित छ ।

साहित्यकारहरू निर्माण गर्ने सेतुको रूपमा रहेको साहित्यिक पत्रकारिताले समाजमा जुन स्थान स्थापित गर्नुपर्ने हो, त्यो स्थान पाउन सकिरहेको अवस्था छैन । यसो हुनुमा सरकारले साहित्यमाथि हेर्ने दृष्टिकोण विभेदकारी हुनु हो । नत्र तीन वर्षपछि थालनी भएको पत्रकारिता जगत् यतिविधि शक्तिशाली हुँदासम्म साहित्यिक पत्रकारिता यति साह्रो कमजोर बन्ने थिएन ।

गणतन्त्रको उदयपश्चात् भने प्रेस काउन्सिलबाट व्यावसायिक पत्रिकालाई जस्तै साहित्यिक पत्रिकालाई पनि वर्गीकरण गरेर कल्याणकारी विज्ञापन उपलब्ध गराउँदै आएको छ । प्रेस काउन्सिलको यस सदासयतालाई हामीले धन्यवाद दिनैपर्छ । यसबाट साहित्यिक पत्रिकालाई बचाउन र निरन्तरता दिन ठूलो मद्दत पुगेको छ, जुन स्तुत्यकार्य हो । तर समाचारमूलक पत्रिकालाई दिइने सुविधा र अवसरहरूबाट साहित्यिक पत्रिकाहरू वञ्चित हुनुहुन्न भन्ने साहित्यिक पत्रकारहरूको धारणा यथावत् छ । मूल्याङ्कन प्रक्रियामा पनि व्यावसायिक पत्रिका र सेवामूलक साहित्यिक पत्रिकालाई एकै ठाउँमा राखेर दाँजिनुहुन्न र विशेष संरक्षण दिइनुपर्छ भन्ने हाम्रो अभिमत पनि कायमै छ ।

यसको अर्थ साहित्यको नाममा जस्तोसुकै पत्रिका निकाले पनि त्यसको संरक्षण गरिनुपर्छ भन्ने होइन । यसतर्फ साहित्यिक पत्रकारहरू पनि सजग हुनुपर्छ र साहित्यिक पत्रकारिताको वास्तविक धर्म निर्वाह गर्नुपर्छ भन्ने हो । अर्थात् साहित्यिक पत्रिकाका सम्पादकले कुशल सम्पादन गरेर स्तरीय पत्रिका निकाल्न सक्ने हो भने यसले अवश्य पनि बजार लिन्छ र पत्रिका र सम्पादकको गरिमा बढ्छ । मूल्याङ्कन गर्नेलाई पनि बोल्ने ठाउँ रहन्न र सम्पादकलाई पनि अन्य पत्रिकासरह सुविधा उपलब्ध गराउनका लागि हकदाबी गर्ने ठाउँ रहन्छ । यसतर्फ पनि साहित्यिक पत्रकारहरू चनाखो हुनु जरुरी छ ।

000

www.beta.gorkhapatraonline.com